सेन्सलेस बोर्ड

-जुन-

मनोज पण्डितदेखि दिपक रौनियार अनि प्रचण्डमानसम्म सबैले हाम्रो सेन्सलेस सेन्सर बोर्डबाट पीडित भएको कुरा गरेका छ‌न्। हाम्रो सेन्सर बोर्डमा सिनेमा बुझेकाहरुभन्दा पनि दलबाट आएकाहरुको हालिमुहाली छ। तलको ब्यङग्य त्यसैमा आधारित भएर लेखेको छु। संलग्न फोटो चाँही एउटा सिनेमा सेन्सर गर्दाखेरिको नोट हो। फोटो सुदीप श्रेष्ठबाट अनुमति लिएर साभार गरेको हुँ।

निर्देशकले मलाइ बाहिर निस्कन आँखाले इशारा गर्यो । मैले बुझिन !
‘किन बाहिर जाने?’ मैले निर्देशकका काननजिक पुगेर खुसुक्क सोधेँ ।
‘अहिलेसम्म पर्खेकी म्याडम यिनै हुन, टयाक्सीभाडा तिर्देर आउनुस खडकाजी’ निर्देशकले यति भनेसी बल्ल कुराको चुरो बुझेर बाहिर निस्केँ । ट्याक्सी ड्राइभर ती म्याडमतिर भाडा पाउने आशातित नजर फालिरहेको थ्यो, म आएको देखेर म्याडम फन्केर भित्र पसिन ।
‘कति हो ?’ मन नलाइ-नलाइ सोधेँ । ‘छ सय’ ड्राइभरले रुखो स्वरमा जवाफ दियो ।
‘काँबाट हो र छ सय ?’

‘जाउलाखेलबाट लाग्दैन त छ सय?’ उ च्याँठ्ठियो। धेरै बहस गरेर फाइदा देखिन, हजारको नोट तेर्स्यायँ । उसले पुराना गैँडा फर्कायो । भवन भित्र पस्नै थालेको थियँ, ड्राइभरले बोलायो –
‘ए दाजु…तपाँइ को हो ?’
‘म को हुनु नी, खडकाजी हुँ’ म पनी च्याँठ्ठिएर उत्तर दिएँ । भित्रबाट मेरो निर्देशकले निरिह हेराइ फालिरहेको थ्यो।
‘याँ आउनुस तो….तपाँइ फिलिम निर्माताजस्तो देखिनुहुन्छ नी?’ उ नजिक जाँदैगर्दा सोध्यो ।
‘हो भाइ…तर कसरि थाहा पाउनु भो, चिनेजस्तो त लाग्दैन’ मैले भनेँ । उसले अर्को सयको नोँट मतिर तेर्स्याउँदै भन्यो।
‘दाजु लिनुस यो पनी, म पनी पहिला निर्माता थियँ, तपाँइको मर्का बुझ्छु’ त्यति भनेर उसले टयाक्सी हुँइक्यायो ।

मलाइ चक्कर आउला झैँ भैसकेको थ्यो । घामपनी उस्तै चर्को । हामी हाम्रो फिलिम ‘लभ इन थानकोट बोर्डर’ ‘सेन्सर’ गराउन ‘सेन्सलेस बोर्ड’ मा आएका थियौँ केही बेर अघीमात्रै । राजनितिक दलबाट नियुक्त भएकी सेन्सर सदस्य नआएर हाम्रो सेन्सर रोकिएको थ्यो। उनी आइन, मैले टेक्सी भाडा तिर्दिएँ। यति सेन्सर पार गर्न पाए प्रदर्शन गर्ने अर्को युद्दमा लाग्न हुन्थ्यो। मैले बनाएको फिलिममा अश्लीलता त छैन त्यहीपनी सेन्सर नगराइ प्रदर्शन गराउन नियमले मिलेन। आफु परियो नारीको शक्तिमा बिश्वास गर्ने मान्छे त्यसैले फिलिमपनी नारिप्रधान नै बनाएको थियँ।
**

निर्देशकजी हाम्रो फिलिमको डिभिडी बोकेर तयारी अवस्थामा थिए सेन्सर गराउन । प्रोजेक्टर र स्क्रिन तयार भयो ।
‘म्याडम ट्राफिकमा फसिस्यो की’ । अर्का छेपारे सेन्सर सदस्यले सोधे । उनी सत्तामा रहेको दलनिकट मानिन्थे
‘छोरिले चेन्नइ एक्सप्रेस हेर्ने भनेर हैरान पारि, हलबाट डेरा पुगेर सिधै आएकी’
उनले ओँठको लिपिस्टिक ओँठले नै मिलाउँदै भनिन।

‘हामीपनी आज साँझ स-परिवार जाने भनेर टीकट बुकिङ भाछ, म्याडमलाइ कस्तो लाग्यो कुन्नी’
‘यु नो आइ एम बिग फ्यान अफ शाहरुख….फिल्म त बबाल छ, फुल पैसा असुल, क्लाइमेक्समा अलिअलि आर्ट मुविजस्तो रहेछ’ उनले भनिन । सेन्सर सदस्य मख्ख पर्यो ।
‘ल अब शुरु गरौँ होला’ मेरो लुरे निर्देशकले सेन्सर सदस्यहरुको ‘चेन्नइ एक्सप्रेस’ छलफललाइ डिस्टर्ब गर्दै भन्यो । महिला सदस्यसहित चारजनाले गर्ने रहेछन ‘सेन्सर’ । समाजलाइ असर पर्ने खालका सामग्रि आमदर्शकहरुसम्म पुग्नबाट रोक्ने न्युट्रल डेन्सिटी फिल्टर रहेछन उनीहरु।
‘कति मिनटको छ हाम्रो खडकाजी?’ पुरुष सेन्सर सदस्यले सोध्यो मलाइ । मैले निर्दैशकतिर आँखा घुमाएँ ।
‘२ घण्टा १० मिनटमा सकिन्छ हजुर’
‘यसो गर्नुस न खाजा बरु अहिल्यै अर्डर गरिहाल्नुस है, आउँदै गर्छ । हामी सबै नन-भेज खान्छौँ’ सदस्यले भने। मैले टाउको हल्लायँ ।
‘लभ इन थानकोट बोर्डर’ शुरु भयो र शुरुमै ड्याम्म गर्दै निर्माता मुन्तिर मेरो नाम आयो ।

***
‘एक मिनट….एक मिनट….पज गर्नुस र थोरै ब्याक जानुस त’ हेर्दाहेर्दै मधेशी दलबाट आएका सेन्सर सदस्यले भनेँ । फिल्म रोकियो र थोरै पछाडी पुग्यो ।
‘साले सक्नेभए आइज’ यो संवादले भन्ने खोजेको के ?
‘बाटोमा आफ्नी प्रेमीकालाइ जिस्काउने केटाहरुलाइ नायकले च्यालेञ्ज गरेको दृश्य हो यो हजुर’ निर्देशकले प्रस्टायो ।
‘अनि केटी जिस्काउने केटाहरुमध्ये पछाडीका दुइटा कालो बर्णका, नायक पहाडी मुलको ? यसलाइ हटाउनुस, सामाजिक सहिष्णुताका लागि यो हाल्न मिल्दैन । ‘ उसले घोषणा गर्दियो । परेन फसाद ।
‘यो त मिल्दैन हजुर, हाम्रो कथाको मुटु नै यो दृश्य हो, यसपछिको दृश्य हेर्नुस न नायिकाले कसरी फाइट खेलेकी छिन, नारी कमजोर छैनिन भन्ने प्रष्ट पार्छ यसले’ निर्देशकले निरिहता ब्यक्त गर्यो ।
‘कलर करेक्सन गरेर ती केटाहरुलाइ गोरो बनाउनुहुन्छ भने मिल्छ नत्र कम्पर्माइज हुँदैन हेर्नुस ‘ उनी छेउ बसेका अर्का पातला सेन्सर सदस्यले भने । हामीले के भन्नु, फिलिम अगाडी बढयो ।
हामीले चल्तिकी नायिका लिएका थियौँ । यी हिरोहरुलाइ तह लगाउन नाम कमाएकी थिइन। नारिप्रधान फिलिम हुनाले पनी यी बलिष्ठ नायिकालाइ नलिइ सुखै भएन, मैले आफ्नै छोरिलाइ ब्रेक दिम भनेको निर्देशकले बारम्बार भनेको थ्यो – खडकाजी क्यारेक्टर म्याच हुन्न के !
‘एकछिन पज गरौँ त’ सेन्सरमध्येका मुख्य सेन्सरले भनेँ । उनको भुँडीले अलि अप्ठ्यारो पारेको महशुस मैले अगिनै देखि गरिरहेको थियँ।
‘त्यो ढुङगा हानेको दृश्यमा जानुस ‘ फिलिम अलिकति पछाडी सर्यो । ‘त्यो पछाडीको कपडा जुम गर्नुस त’ उनको आदेशपछि निर्देशकले रिमोटमा ‘जुम’ बटम थिँच्यो ।
‘ती ढुंगाहरुमध्ये कुनैले यो भारतिय झण्डामा लागेको हुनसक्छ। यो हटाउनुस ‘ हातको नोटबुकमा नोट गर्दै उनले भने।
‘लागेको त छैन नी, यो हटाउन मिल्दैन’ निर्देशकले अड्डि कँस्यो ।
‘हेर्नुस दुइ देशबिचको सम्बन्धमा आँच आउने काम गर्न अनुमति छैन, यो नहटाइ सेन्सर सर्टिफिकेट पाउन सक्नुहुन्न’ मुख्य सेन्सरको पनी अडडी आयो । मैले निर्देशकतिर इशारा गरेँ ‘यसमा बिचार गरौला’ भन्ने आशयको । फिलिम अगाडी बढेको पाँच मिनटपनी भएको थिएन, महिला सदस्यले रोकिन-
‘त्यो शब्द…..त्यो शब्द मिल्दैन….हटाउनुस’ उनी आक्रोशित भइन ।
‘कुन शब्द भन्नुभा? ‘मैले सोधेँ ।
‘तो तो…तपाँइ आफ्ना बच्चाका सामुन्ने यो शब्द भन्नसक्नुहुन्छ?’
‘कुनचाँही त्यो भुत्रो भन्ने शब्द’ मैले सोधेँ ।
‘कस्तो सोमत नभएको हुनुहुँदोरहेछ, आइ रियल्लि हेट दिज टाइप्स अफ सो कल्ड ननसेन्स फिलिम्स’ उनले भनिन ।
‘त्याँ कहाँ बच्चासँग भुत्रो भनेको छ ? तपाँइपनी भुत्राजस्तो तर्क नगर्नुस न ! दुइ केटा समुहहरुको झगडा हुँदा भुत्रो नभनेर हे प्रिय जाउँ अब लडन भन्छन त । ‘ निर्देशकले भन्यो ।
‘यो पहाडिया शब्द हो, मधेशमा प्रदर्शन गर्न हामीलाइ समस्या छैन’ मधेश दलबाट आएका सेन्सरले भने ।
‘….तर केटाकेटीहरुले सिकेर भोली घरमा प्रयोग गर्न थाले भने’? महिला सदस्यले बिरोध जनाइन ।
‘गरेछन भने भुत्रैसिति…तर यो शब्द हटाउनुपर्छ खडकाजी’ मुख्य सेन्सरले यति भनिसकेपछि फिलिम अगाडी बढयो । मैले टाउको हल्लायँ। केहिबेर फिलिम रोकिएन । कसैले सेन्सलेस भवनको घण्टि बजायो ।
‘खाजा आयजस्तो छ खडकाजी, रिसिभ गर्नुस है त’ मुख्य सेन्सरको आदेशपछि म बाहिर निस्केँ। गेटबाहिर एकजना मध्य पचासको मान्छे हातमा खाजाको प्याकेट समातेर उभिएको थ्यो ।
उसको बील हेरेर पैसो थमाएँ । टीप्सको आश गरेर उभिएको थ्यो, मैले गेट बन्द गरेपछि गनगन गर्दै बाहिरियो ।
खाजाका निम्ति मेरो फिलिमले अर्को ‘पज’ बटम खायो ।

**
खाजापश्चात तुरुन्त सुमधुर गीत आएकोले सबैजना त्यसमा झुमे । यो गीतमा छोरि कति नाँच्दिहुन भन्ने सोँचेर मन खिन्न भयो किनभने यसमा अहिले लडाकु नायिका नाचिरहेकी थिइन ।
गीत सकिँदाबित्तिकै, नायिका कलेज गैरहेको दृश्य थ्यो, उनलाइ कलेज जाने बिध्यार्थिभन्दापनी कलेजकी प्रिन्सिपलको रोल सुहाउँदो हो, भैगो कुटलिन भनेर म केही बोलेको थिइन किनभने शुटिङको केहि दिन अगी पत्रकार कुटेर चर्चामा आएकी थिइन । दृश्यमा यस्तो छ –
उनी अटेशमटेश लुगा लगायर हातमा पुस्तक समात्दै कलेजतिर जाँदैछिन, बाटोमा एकजना मोटो पात्रले उनलाइ घुरेर हेर्छ । निर्देशकका अनुसार यो दृश्यले दर्शकहरुलाइ हँसाउनुपर्ने हो रे, अब यो दृश्यमा मोटे पात्रप्रति रिसाउँदै नायिकाले भन्छिन – ‘ओेइ तेरो हजुरबुवालाइ झै के हेरेको ?’
सेन्सर सदस्य-३ जो अलि रिजर्भ प्रकृतिका देखिन्थे, उनी बम्किए ।
‘फिलिम भनेका समाजका ऐना हुन, अग्रजहरुको नाम लिएर यस्तो भन्ने? तेरो हजुरबुवाको शब्द हटाउनुपर्छ, यसले फिलिममेकिङको आधारभुत नियम मिचेको छ ।’
‘शारिरिक रुपमा बृहत पात्रलाइ जसरी प्रस्तुत गरिएको छ, त्यो क्षम्य छैन, तुरुन्त त्यहाँ एकजना लिखुरे पात्र राखियोस…’ सेन्सर प्रमुखले भने र मतिर हेर्दै भने ‘उहाँ खडकाजी पर्फेक्ट हुनुहुन्छ, उहाँलाइ राख्नुस, यो दृश्य र संवाद हटनुपर्छ’
‘तेरो हजुरबुवा शब्दलाइ तपाँइकी हजुरआमामा बदल्दा कसो होला ?’ यसपल्ट निर्देशक अलि नम्ररुपमा प्रस्तुत भयो ।
‘तपाँइकी हजुरआमाप्रति म सकारात्मक छु ‘ महिला सेन्सरले भनिन ‘यसले नारीको शक्तिलाइ प्रमाणित गर्छ, किनभने हजुरआमा पात्रसँग पुरुष पात्र डराएको स्थिति छ’
‘हस हजुरबुवालाइ हजुरआमामा बदल्छौँ हामी, अब अगाडी बढौ की? ‘ मैले भने र रिमोटमा प्ले बटम थिचेँ ।
मध्यान्तरभन्दा अगाडी फिलिम पुगिसकेको थ्यो- नायक पात्र अध्ययनका निम्ति चीन जाने तयारिमा छ र बिमानस्थलको दृश्य पर्दामा आइरहेको थियो पर्दामा, बा-आमा सहित लडाकु नायिका सबै मलिन अनुहारमा देखिए । नायकले भन्छ ‘म बेइजिङ पुग्दाबित्तिकै फोन गर्छु, चिन्ता नगर्नुस’
‘पज गर्नुस यहाँनिर’ अहिलेसम्म मौन सदस्य, जो बिपक्षी दलको सिफारिसमा सेन्सर बोर्डमा आएका थिए, उनी बोले ।
‘बेइजिङ शब्द राख्न मिल्दैन, हटाउनुस’ निधारका नशा तन्काउँदै उनले भने ।
‘नायक मेडिकल पढन चीन जाँदैछ कथामा, बेइजिङ नराखेर दिल्लीबाट फोन गर्छु भनेर राख्नु?’ निर्देशकको पारो तातेको हुनुपर्छ ।
‘दिल्ली राख्नुस या बेङलोर राख्नुस तर बेइजिङ मिल्दैन । दुइ देशबिचको परराष्ट्र सम्बन्धमा आँच आउने काम गर्न छुट छैन’ उनले भने ।
‘अनी बेइजिङ राख्न नमिल्ने ठाउँमा दिल्ली मिल्छ त ? ‘ म पनी जङगिएँ ।
‘नेपाल-भारत बिच अन्य देशसँग तुलनै गर्न नसकिने खालको बिशेष सम्बन्ध छ त्यसैले दिल्ली या बेङलोर राख्दा मलाइ समस्या छैन, तपाँइहरु के भन्नुहुन्छ ?’ बिपक्षी दलका सेन्सरले बाँकी सेन्सरहरुतिर हेर्दै भने । ‘मेरो समर्थन छ यसमा, तर बेङलोरभन्दा दक्षीण नजानुस’ मधेशि दलका सेन्सरले भने ।
‘अब हाम्रो कथाबस्तु नै मर्छ यसरी, यो मिल्दैन हजुर’ निर्देशकले पहिलेभन्दा नरम भएर भन्यो तर उनीहरु गल्ने देखिएनन । मैले निर्देशकलाइ यसो बाहिर बोलायर भने ‘पाण्डेजी चीन पढने ठाउँमा दिल्लीमा कुल्ली गर्न गएको देखाउँ । रि-शुट गरेर मिलाउँला’ ।
‘यसै हो भने यो फिलिम हैन, टेलिफिलिम हुन्छ खडकाजी’ निर्देशकले पीडा ब्यक्त गर्यो तर सेन्सरको सवाल थियो । मलाइ पनी अब हाम्रो फिलिम यहाँबाट हलसम्म पुग्दा लुङगी न कट्टु भइसक्छ झैँ लागिसकेको थ्यो।
‘हामीले अनुमति दिएको स्क्रिप्ट कपी हेरौ त खै? ‘ महिला सेन्सरले भनिन ।
‘ए प्रभु कुन अनुमति हो फेरि ?’ निर्देशकका आँखाबाट अब आँशु झर्नमात्र बाँकी थिय ।
‘स्क्रिप्ट एप्रुभ नभैकन फिलिम बनाउने ? डब्बामा थन्काइदिनु नपरोस !’ सेन्सर कडकिइन । फिलिम बनाउँदा फिलिमको नाम दर्ता गराउनुपर्छ भन्ने त थाहा थ्यो तर नेपालमा शुरुमै स्क्रिप्ट पढन लगायर अनुमति लिनुपर्छ भन्ने थाहा भएन । कहिँ नभाको के जात्रा हो यो ? फेरि स्क्रिप्ट पढने यीनै चेन्नइ एक्सप्रेसहरुले नै होला ।
यो नारिप्रधान फिलिमको बबुरो निर्माता म थियँ खडकाजी । यो सेन्सरले काजी हटाइदिएर बाहिर निस्कने बेलासम्म खडमात्रै बाँकी हुन्छुजस्तो लाग्यो ।

सेन्सरवालाहरुबाट फिलिम सद्दे राख्न मेरो निर्देशकको प्रयाश जारि थ्यो । बहसबाट हार मानेर म कुर्सिमा पल्टेको निदायछु ।

**
घर आएर उनीहरुले हटाउन भनेका दृश्य, संवाद हटायर हेरियो । बडो आनन्द आयो किनभने केही बुझिएन । पुर्णरुपमा फेमीली फिलिम बनेको रहेछ, निर्माताको फेमीलिलाइमात्र मन पर्ने । श्रीमती र छोरिले बडो चाख मानेर हेरिसकेपछि छोरिले एउटामात्र प्रश्न गरी ‘कस्तो राम्रो फिलिम बाबा, यसको कथा भन्नुस न ?’
‘डकुमेन्ट्रि टाइपको फिलिम हो, जो कोहीले बुझ्दैनन नानु’ मैले भने ।

**

(सिनेमालाइ समाजको ऐना मानिन्छ र प्राय: देशमा समाजले स्विकार्न नसक्ने सामाग्रिहरु दर्शकहरुसम्म नपुगुन भनेर सेन्सर बोर्डको गठन गरिन्छ जसले सिनेमा हेरेर बर्गीकरण गर्छ । जसरी कुनै पत्रिकाको सम्पादकमा भाषा र ब्याकरणको ज्ञान हुनु न्युनतम आवश्यकता मानिन्छ त्यस्तै सिनेमाको सेन्सर गर्नेहरु सिनेमाको भाषा बुझेका र बिश्व सिनेमासँग परिचित हुनुपर्ने न्युनतम आवश्यकता हो तर हाम्रोमा सेन्सर भन्नेबित्तिकै चुम्बनका दृश्य काटने, भारतको नाम लिनै नहुने, दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने सामान्य शब्दहरु समेत प्रयोग गर्नै नहुने बुझिन्छ । दलको कोटाबाट जागिर खान आएका जागिरेहरुले भरिएको सेन्सर बोर्ड सेन्सलेस बोर्ड हो । अश्लील सिनेमाहरु रोक्ने नाममा स्तरिय सिनेमाहरु समेत पीडित भैरहेका छन)