खोज पत्रकार टम बुर्गिसको पछिल्लो पुस्तक ‘कुक्कुल्यान्ड : ह्वेयर द रिच ओन द ट्रुथ’ अहिले चर्चामा छ। यो पुस्तकमा नेपाल सम्बन्धी छुट्टै च्याप्टर पनि रहेको छ। ‘मिस्टर एक्सवाई’ उपशीर्षकमा १७ पेज नेपाल कनेक्सनको बयान छ जुन विशेष गरी टेलियासोनेरा नामको कम्पनीले नेपालमा व्यापार गर्दाका बखतको कुरा हो। अहिले टेलियासोनेराले मलेसियाको आजियाटा कम्पनीलाई एनसेल बेची उसले पनि बेचेर बाहिरिसक्यो। यद्यपि यो पुस्तकमा पुरानो प्रसंगका रुपमा रहेको नेपाल कनेक्सन पढ्न रोचक नै हुन्छ। के छ त पुस्तकमा?
पुस्तकको यो खण्डमा टेलियासोनेरा नामक स्वीडिश टेलिकम कम्पनीको नेपालमा व्यवसायिक गतिविधिहरू र त्यससँग जोडिएका विवादास्पद पक्षहरूको बारेमा चर्चा छ।
टेलियासोनेराले विगतमा युरेशिया क्षेत्रमा आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्ने लक्ष्य राखेको थियो। त्यसैक्रममा उसले नेपालमा पनि मोबाइल सेवा शुरू गर्न चाहन्थ्यो। तर नेपालको राजनीतिक अवस्था जटिल थियो – सशस्त्र द्वन्द्वपछि माओवादीले सरकार नेतृत्व गरिरहेको थियो। टेलियासोनेरालाई स्थानीय सहयोगी चाहिन्थ्यो जसले माओवादी नेताहरूसँगको सम्बन्धको माध्यमबाट आफ्नो प्रवेशलाई सहज बनाउन सक्थ्यो।
यही भूमिका खेले अजय सुमार्गीले। उनी नेपाली व्यवसायी थिए, जसको माओवादी नेताहरूसँग नजिकको सम्पर्क थियो। टेलियासोनेराका लागि मोहम्मद अमेर्सी नाम गरेका व्यक्तिको सहयोगमा, सुमार्गीले टेलिअसोनेरालाई नेपाली सरकार र माओवादी नेताहरूसँग परिचय गराइदिए। अमेर्सी बेलायती व्यापारी हुन्।
यसको फलस्वरूप टेलिअसोनेरा नेपालमा प्रवेश गर्न सफल भयो र सुमार्गीको कम्पनी “हेलो नेपाल” मा $200 मिलियनभन्दा बढी लगानी गर्न पुग्यो। तर कतिपयले यो लगानी सुमार्गीको राजनैतिक प्रभाव कायम राख्न र माओवादी नेताहरूलाई रिझाउन गरिएको थियो भन्ने आरोप लगाए।
सुमार्गीको प्रधानमन्त्री प्रचण्डसँग पनि नजिकको सम्बन्ध थियो र उसले प्रचण्डको लागि एउटा महँगो घर किनिदिएको आरोप छ। केही स्रोतहरूले भनेअनुसार सुमार्गीले माओवादीहरूको कालो धन लगानी गर्न पनि मद्दत गरेको आरोप पुस्तकमा लगाइएको छ।
केही समयपछि टेलियासोनेरामा नयाँ व्यवस्थापकीय टोली आयो र उनीहरूलाई सुमार्गीसँगको सम्बन्ध अनुचित लाग्यो। एउटा अनुसन्धान समितिले पनि यी गतिविधिहरूमा भ्रष्टाचारको गन्ध आएको निष्कर्ष निकालेको थियो। त्यसपछि टेलिअसोनेराले सुमार्गीसँगको सम्बन्ध विच्छेद गर्यो, तर सुमार्गीले प्रतिशोधको भावनाले आफ्नो प्रभाव प्रयोग गरेर टेलिअसोनेराको नेपालस्थित कम्पनीमा समस्याहरू सिर्जना गरे।
अमेर्सीले भने यी गतिविधिहरूलाई सामान्य र नौलो उदीयमान बजारमा व्यवसाय गर्न अपरिहार्य मानेका थिए। उसले टेलियासोनेरालाई अवैध कामबाट अलग राखेको दाबी गर्दै यी गतिविधिहरू स्वीकार्य र नैतिक हुन् भन्ने तर्क गरे। तर कतिपय स्वतन्त्र निकायहरूले भने यसलाई भ्रष्टाचार नै ठहर गरेका थिए।
यसरी पुस्तकको यस अनुच्छेदले टेलियासोनेरा कम्पनीले नेपालमा व्यवसाय सुरु गर्न अपनाएको रणनीति, त्यसमा संलग्न व्यक्तित्वहरू र तिनीहरूको भूमिका, भ्रष्टाचारको आरोप, र अन्त्यमा सम्झौता टुटेपछिको स्थिति आदिको विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरेको छ। साथै, कुनै पनि निष्कर्षमा नपुग्दै यसले त्यही विषयमा विभिन्न पक्षका धारणाहरूलाई प्रकाशमा ल्याएको छ।
आउनुस् अब प्रश्न उत्तर शैलीमा यसबारे थप केही जानौँ
प्रश्न: टेलियासोनेरा कम्पनीले नेपालमा किन र कसरी प्रवेश गर्यो?
पृष्ठभूमि: टेलियासोनेरा स्वीडिश टेलिकम कम्पनी हो, जसले विगतमा युरेशिया क्षेत्रमा आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्ने रणनीति अपनाएको थियो। नेपालमा प्रवेश गर्नका लागि उसलाई एउटा स्थानीय सहयोगीको खाँचो थियो।
पुस्तकमा रहेको उत्तर:
– टेलियासोनेरालाई नेपालमा स्थानीय सहयोगी चाहिन्थ्यो जसले माओवादी सरकार र नेताहरूसँगको सम्बन्धको माध्यमबाट उसको प्रवेशलाई सहज बनाउन सक्थ्यो।
– यही भूमिका खेल्यो अजय सुमार्गीले, जो एक धनी व्यवसायी थिए र माओवादी नेताहरूसँग नजिकको सम्पर्क राख्थे।
– टेलियासोनेराका लागि काम गर्ने मोहम्मद अमेर्सीको मद्दतले सुमार्गीले टेलियासोनेरालाई नेपाली सरकार र नेताहरूसँग परिचय गराए।
– यसरी टेलियासोनेरा सुमार्गीको सहयोगमा नेपालमा प्रवेश गर्न सफल भयो।
प्रश्न: टेलिअसोनेरा र सुमार्गीबीचको सम्बन्ध के थियो?
पुस्तकमा रहेको उत्तर:
– टेलियासोनेराले सुमार्गीको “हेलो नेपाल” कम्पनीमा $200 मिलियनभन्दा बढी लगानी गर्यो।
– तर कतिपयले यो लगानी सुमार्गीको राजनैतिक प्रभाव कायम राख्न र माओवादी नेताहरूलाई रिझाउन गरिएको थियो भन्ने आरोप लगाए।
– सुमार्गीलाई प्रधानमन्त्री प्रचण्डसँग पनि नजिकको सम्बन्ध थियो र उनले प्रचण्डको लागि एउटा महँगो घर किनेको आरोप छ।
– केही स्रोतहरूले भनेअनुसार सुमार्गीले प्रचण्ड र माओवादीहरूको कालो धन लगानी गर्न मद्दत गरेका थिए।
प्रश्न: टेलियासोनेरा र सुमार्गीबीचको सम्बन्ध किन टुंगियो?
पुस्तकमा रहेको उत्तर:
– केही समयपछि टेलियासोनेरामा नयाँ व्यवस्थापकीय टोली आयो जसलाई सुमार्गीसँगको सम्बन्ध शंकास्पद लाग्यो।
– एउटा अनुसन्धान समितिले पनि यी गतिविधिहरूमा भ्रष्टाचारको आरोप लगायो।
– त्यसपछि टेलिअसोनेराले सुमार्गीसँगको सम्बन्ध विच्छेद गर्यो।
– तर सुमार्गीले प्रतिशोधको भावनाले आफ्नो प्रभाव प्रयोग गरेर टेलिअसोनेराको नेपालस्थित कम्पनीमा समस्याहरू सिर्जना गरे।
प्रश्न: मोहम्मद अमेर्सीको भूमिका के थियो?
पुस्तकमा रहेको उत्तर:
मोहम्मद अमेर्सीको भूमिका यस अनुच्छेदमा निकै महत्वपूर्ण देखिन्छ। उनको भूमिकालाई यसरी उल्लेख गरिएको छ:
– अमेर्सी टेलिअसोनेरा कम्पनीका लागि एक डिलर/सल्लाहकारको रूपमा काम गर्दथे।
– उनले टेलिअसोनेरालाई नेपाल लगायत युरेशिया क्षेत्रका अन्य मुलुकहरूमा व्यापारिक गतिविधि विस्तार गर्न मद्दत गरे।
– नेपालमा, अमेर्सीले अजय सुमार्गीलाई प्रयोग गरेर टेलिअसोनेरालाई माओवादी सरकार र नेताहरूसँग परिचय गराइदिए।
– उनले सुमार्गीको मद्दतले टेलिअसोनेराका प्रमुखहरूलाई प्रचण्ड लगायत शीर्ष नेताहरूसँग भेटघाट गराए।
– टेलिअसोनेराले नेपालमा सुमार्गीको कम्पनी किन्ने लगायतका गतिविधिहरूमा अमेर्सीको महत्वपूर्ण भूमिका रह्यो।
– छ वर्षको अवधिमा अमेर्सीलाई टेलिअसोनेराबाट $63 मिलियन भुक्तानी गरिएको थियो।
– अमेर्सीले यी गतिविधिहरूलाई उदीयमान बजारमा प्रवेश गर्नका लागि अपरिहार्य मानेका थिए र भ्रष्टाचार नभएको दाबी गरेका थिए।
– तर केही स्वतन्त्र निकायहरूले यसलाई भ्रष्टाचारयुक्त मानेका थिए।
यसरी अमेर्सीले टेलिअसोनेरा र स्थानीय सहयोगी बिचको सेतु बनाउने, व्यावसायिक मिलेमतो गर्ने र नेपालमा उक्त कम्पनीको प्रवेशलाई सहज बनाउने महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका देखिन्छन्। उनको भूमिकामा विवाद पनि देखियो, तर उनले भने यसलाई उदीयमान बजारमा अपरिहार्य मात्र भएको बचाउ गरेका थिए।
कति रकम भ्रष्टाचार भएको रहेछ ?
अनुच्छेदमा भ्रष्टाचारको ठोस रकम उल्लेख गरिएको छैन, तर केही सङ्केतहरू छन्:
१. टेलिअसोनेराले अजय सुमार्गीको कम्पनी “हेलो नेपाल”मा करिब $200 मिलियन लगानी गरेको थियो। यसलाई सुमार्गीलाई उसको राजनीतिक सम्बन्धका कारण दिइएको भन्ने आरोप लागेको छ।
२. टेलिअसोनेराको एक बैंकरको मूल्याङ्कनअनुसार, सुमार्गीले नेपाल सरकारबाट लिएका विभिन्न सुविधाहरू (लाइसेन्स नवीकरण, ३जी प्रविधि आदि) को मूल्य $198 मिलियन पर्नेथियो।
३. सुमार्गीलाई टेलिअसोनेराले $74 मिलियन भुक्तानी गरेको थियो भने बाँकी $124 मिलियन उनलाई दिनुपर्नेथियो।
४. सन् २०१३ मा टेलिअसोनेरा र सुमार्गीबीचको सम्झौता टुंगिँदा सुमार्गीले करिब $60 मिलियनको मुनाफा कमाएको देखिन्छ।
५. टेलिअसोनेराको एजेन्ट मोहम्मद अमेर्सीलाई पनि छ वर्षको अवधिमा $63 मिलियन भुक्तानी भएको थियो।
यसरी, सुमार्गीमार्फत टेलिअसोनेराले नेपालमा करिब $200-250 मिलियन रुपैयाँभन्दा बढी खर्च गरेको र यसको ठूलो हिस्सा भ्रष्टाचारमा गएको हुनसक्ने सङ्केत छ। तर कुन नेता/कर्मचारीलाई कति भयो भन्ने स्पष्ट खुलाइएको छैन।
प्रश्न: अनुच्छेदले कस्तो निष्कर्ष निकालेको छ?
पुस्तकमा रहेको उत्तर:
अनुच्छेदले कुनै ठोस निष्कर्ष निकालेको छैन। तर यसले टेलियासोनेरा कम्पनीले उदीयमान बजारमा प्रवेश गर्न अपनाएको रणनीति, त्यसमा संलग्न व्यक्तित्वहरूको भूमिका, तिनीहरूको गतिविधिमा लागेको भ्रष्टाचारको आरोप, र अन्तमा नयाँ व्यवस्थापनको आगमनपछि कम्पनीले त्यस्ता सहकार्यहरूलाई समाप्त गरेको आदि विभिन्न पक्षहरूको विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरेको छ। साथै, यस्ता उदीयमान बजारहरूमा प्रवेश गर्दा कार्य संचालनको स्वरूप र त्यसमा निहित जोखिम पनि समेटिएको छ।
अजय सुमार्गीको भूमिका के हो ?
पुस्तकको अनुच्छेदको आधारमा, अजय सुमार्गीको भूमिका यस प्रकार देखिन्छ:
– अजय सुमार्गी नेपालका धनी व्यवसायी हुन्, जसको माओवादी पार्टी र नेताहरूसँग नजिकको सम्बन्ध छ।
– उनले टेलिअसोनेरालाई नेपालमा मोबाइल टेलिकम कम्पनी स्थापना गर्न मद्दत गरे र मोबाइल लाइसेन्स प्राप्त गर्न सरकारसँग सम्झौता गराइदिए।
– टेलिअसोनेरा कम्पनीले उनको ‘हेलो नेपाल’ कम्पनीमा करिब $200 मिलियन लगानी गर्यो, जसको आलोचना भयो कि यो रकम उसको राजनीतिक सम्बन्धका कारण उनलाई प्रदान गरिएको हो।
– उनी प्रचण्डसँग निकट सम्बन्ध राखे र टेलिअसोनेराका प्रमुखहरूलाई प्रचण्ड र अन्य माओवादी नेताहरूसँग भेट गराउन मद्दत गरे।
– कतिपयले उनलाई माओवादीले लुटपाट गरेको रकम लगानी गर्ने व्यक्तिको रूपमा लिन्छन्।
– टेलिअसोनेराले नेपालबाट बाहिरिनुपरेपछि पनि उनले आफ्ना सम्बन्धहरू प्रयोग गरेर टेलिअसोनेराको नेपालस्थित कम्पनीलाई समस्या दिए भन्ने आरोप लागेको छ।
यसरी, सुमार्गीले आफ्नो राजनीतिक सम्बन्धको प्रयोग गरेर टेलिअसोनेरालाई नेपालमा प्रवेश गर्न मद्दत गरे र टेलिअसोनेराबाट ठूलो रकम आर्जन गरे भन्ने देखिन्छ।
प्रचण्डको भूमिका के हो ?
अनुच्छेदमा प्रचण्डको भूमिकाबारे प्रत्यक्ष रूपमा धेरै कुरा उल्लेख भएको छैन। तर केही सङ्केतहरू यस्तो देखिन्छन्:
– प्रचण्ड माओवादी जनयुद्धका नेता हुन्, जो पछि नेपालका प्रधानमन्त्री बने।
– अजय सुमार्गीसँग उनको नजिकको सम्बन्ध थियो। सुमार्गीले प्रचण्डका लागि एउटा महँगो घर किनेको आरोप छ।
– टेलिअसोनेराका अधिकारीहरूलाई प्रचण्डसँग भेट गराउन सुमार्गीले मद्दत गरेका थिए।
– केही स्रोतहरूले भनेका छन् कि प्रचण्ड र अन्य माओवादी नेताहरूले लुटपाट गरेको रकम सुमार्गीमार्फत लगानी गरेका थिए।
– तर यसको ठोस प्रमाण के हो भन्ने स्पष्ट छैन। मोहम्मद अमेर्सीले प्रत्यक्ष सम्बन्धको प्रमाण देखाउन अस्वीकार गरेका छन्।
यसरी, प्रचण्डको सम्बन्ध सुमार्गीसँग नजिकको थियो र टेलिअसोनेरासँगको कारोबारमा उनको भूमिका थियो कि थिएन भन्ने बहस छ। तर निश्चित रूपमा सुमार्गीले उनको राजनितिक प्रभाव प्रयोग गरेको देखिन्छ भन्ने पुस्तकको निश्कर्ष छ।
यी नयाँ खुलासा भने हैनन्। यी मध्ये केही कुरा पहिले नै बाहिर आइसकेका हुन्।
(यो सारसंक्षेप एआईद्वारा तयार पारिएको हो)