प्रचण्डलाई एफबिआईमा इमेल उजुरी, के हुनसक्ला यसबाट?

प्रचण्ड आफ्नी श्रीमतीको उपचार गराउन अमेरिका पुगेको बेला मिडियामा एउटा खबर आयो- अमेरिकामा विद्यावारिधी गरी त्यहाँको केन्टकी स्टेट युनिभर्सिटीमा रिसर्च एसोसिएटका रुपमा कार्यरत तिलक श्रेष्ठले अमेरिकाको एफबीआईमा इमेलमा उजुरी दिएका छन्। सार्वजनिक भएको इमेलमा प्रचण्डलाई आतंकवादी भन्दै उनी अमेरिका आएको जानकारी मात्र गराइएको छैन, मलाई कहाँ उजुरी गर्ने थाहा छैन त्यही भएर सम्बन्धित ठाउँमा फरवार्ड गरिदिनुहोला भन्ने समेत लेखेका छन्।

के यो इमेलकै भरमा केही हुन्छ त? बारम्बार तपाईँहरुले सुनिरहनुभएको होला- अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा जानुपर्छ। अन्तर्राष्ट्रिय अदालतको ढोका ढकढकाउन जानेछौँ। के यो सम्भव छ त? आउनुस् यसबारे केही तथ्य जानौँ।

बारम्बार नेताहरुले, अधिकारकर्मीहरुले गरेका भाषणका कारण नेपालका अपराधीहरुलाई अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा उभ्याउन पनि पाइँदो रहेछ भनेर सर्वसाधारणलाई पर्न सक्छ। तर वास्तवमा यो गलत कुरा हो। नेदरल्यान्डसको द हेगमा केन्द्रीय कार्यालय रहेको अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालत (ICC) कुनै पनि नेपालीविरुद्ध मुद्दा चलाउन सकिँदैन। नेपालमा भएका कुनै पनि घटनाको छानबिन गरी मुद्दा चलाएर दोषी वा निर्दोष ठहर गर्ने क्षेत्राधिकार अन्तर्राष्ट्रिय अदालतलाई छैन। किन ?

किनभने नेपालले अहिलेसम्म अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतको रोम विधानको पक्षमा हस्ताक्षर गरेको छैन। रोम विधानको जगमा नै यो अदालत खडा भएको हो।

हस्ताक्षर नगरे पनि संयुक्त राष्ट्र संघको सुरक्षा परिषदले नेपाललाई सो अदालतमा पठाएको भए मुद्दा चल्न सक्थ्यो। तर त्यो पनि भएको छैन।

विश्वास गर्नुभएन ? त्यसो भए संयुक्त राष्ट्र संघ मानवअधिकार उच्चायुक्तको कार्यालयको यो रिपोर्ट पढ्नुस्। त्यसमा स्पष्ट भनिएको छ- नेपालमा द्वन्द्वकालमा भएका अपराध अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतको क्षेत्राधिकारभित्र पर्दैन।

अन्तर्राष्ट्रिय चासोका गम्भीर अपराधहरु जस्तै नरसंहार, मानवताविरोधी अपराध, युद्ध अपराधका लागि व्यक्तिहरुमाथि मुद्दा सुनुवाई गर्ने ठाउँ हो अन्तर्राष्ट्रिय अदालत। ६० देशले रोम विधानमा हस्ताक्षर गरेपछि सन् २००२ को १ जुलाईदेखि यो अदालत अस्तित्वमा आएको हो। अहिले रोम विधानमा हस्ताक्षर गर्ने देशहरुको संख्या १२३ पुगिसक्यो। तर छिमेकी देश चीन र भारतसहित नेपालले पनि यसमा हस्ताक्षर गरेको छैन। चीन र भारतले यसको विरोध पनि गर्दै आएको छ। हस्ताक्षर गर्ने राष्ट्रहरुको सूचि यहाँ हेर्नुस्।

हस्ताक्षर गर्ने १२३ देशहरुमा दक्षिण अमेरिकाका सबै देशहरु, युरोपका झण्डै सबै देशहरु र आधा जति अफ्रिकाका देशहरु छन्। रुससहित ३२ देशले हस्ताक्षर त गरेका छन् तर आफ्नो देशको संसदबाट त्यसलाई पारित गरेका छैनन्। अमेरिका, इजरायल र सुडानले भने आफू यो विधानको पक्षमा नरहेको बताइसकेका छन्। उनीहरुले अघिल्ला प्रतिनिधिहरुले गरेको हस्ताक्षरका कारण कुनै कानुनी बन्धन नरहने घोषणा पनि गरेका छन्। यसमा हस्ताक्षर नगर्ने ४१ देशमा नेपाल पनि पर्छ।

कर्णेल लामालाई चाहिँ किन समातेको त ?
कर्णेल कुमार लामालाई बेलायत सरकारले त्यहाँको कानुन अनुसार पक्रेको थियो। अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा मुद्दा चलाउन पक्रेको हैन। त्यहाँको कानुनमा यातना र युद्ध अपराधलाई विश्वव्यापी क्षेत्राधिकार (Universal Jurisdiction) अन्तर्गत राखेकोले जुनसुकै देशमा अपराध गरेको भए पनि पक्रन र त्यहीँको अदालतमा मुद्दा चलाउन मिल्छ। यस्तै कानुन बेलायतबाहेक
अस्ट्रेलिया, बेल्जियम, क्यानडा, फ्रान्स, जर्मनी, आयरल्यान्ड, इजरायल, मलेसिया, स्पेन जस्ता देशहरुमा पनि छन्। युरोपेली देशहरुमध्ये सबैभन्दा कडा कानुन बेल्जियमको मानिने रहेछ। तर यस्तो क्षेत्राधिकार मान्ने र नमान्नेबीच चर्को बहस छ। Universal Jurisdiction भन्दै मलेसियाको युद्ध अपराधसम्बन्धी अदालतले तत्कालीन बेलायती प्रधानमन्त्री टोनी ब्लेयर र अमेरिकी राष्ट्रपति जर्ज डब्ल्यु बुसलाई दोषी ठहर गरेको थियो सन् २०११ को नोभेम्बरमा।

Universal Jurisdiction को व्यवस्था भएका देशहरुले पनि अर्काको देशका नागरिकलाई जहाँ पायो त्यहीँ च्याप्प समात्न जाने हैन, त्यहाँको कानुनी व्यवस्था अनुसार कसैले त्यही देशमा उजुरी दिएमा र त्यही देशमा त्यो आरोपी भएमा समातेर मुद्दा चलाउने हो। कर्णेलको मामिलामा त्यही भएको हो। उनी मुद्दा चलेर छुटि पनि सके।

तपाईँलाई याद होला एकचोटी २०७३ सालमा अस्ट्रेलियामा जाने तयारीमा रहे पनि अन्तिम समयमा यस्तै उजुरी परेका कारण प्रचण्डको भ्रमण रद्द भएको थियो। अस्ट्रेलियामा Universal Jurisdiction छ।

Universal Jurisdiction को व्यवस्था भएका देशहरुमा उजुरी दर्ता गराउने मात्रै हैन कि अपराधीहरुलाई पनि समातेर त्यही देशमा पठाइदिए चाहिँ केही हुनसक्ला तर अमेरिकामा चाहिँ अर्को एउटा कारणले पनि गाह्रो छ।

अमेरिका र नेपालले bilateral immunity agreement गरेका छन्। सन् २००३ देखि यो लागू पनि भइसक्यो। यो सहमति अनुसार अन्तर्राष्ट्रिय अदालतले वान्टेड गरेको मान्छेलाई पनि त्यहाँ नपठाएर सम्बन्धित देशमा पठाउनु पर्छ। मानौँ नेपालले रोम विधानमा हस्ताक्षर गरेकै भए पनि अमेरिकाले अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा हैन नेपालमा फर्काउनु पर्छ। सहमतिले त्यसै भन्छ।

इमेलमा आतंकवादी भनिए पनि अमेरिकाले सन् २०१२ मै प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादीम रहेको आतंकवादीको ट्याग हटाइसकेको थियो।

त्यो ट्याग नहट्दै बरु प्रधानमन्त्रीका रुपमा एकचोटी उनी संयुक्त राष्ट्र संघको सम्मेलनमा सहभागी हुन अमेरिका पुगिसकेका थिए।

त्यसैले त्यो इमेल खासमा प्रचारमा आउनकै लागि बाहेक अरु काममा आउने देखिन्न।

एउटा कल्पना भने गर्न सकिन्छ- प्रचण्डले भेनेजुएलाको पक्षमा वक्तव्य दिएका थिए, यही निहुँमा जाक्दिन्छ ट्रम्पले ! अहिलेलाई यही कल्पनामा रमाउन दिउँ।