‘मरिसकेपछि पाल्नुपर्ने’ अनौठो चलन

खासमा लालमाइको पोइलाई यस पटक ससुराली आउन रहर लाग्नुको कारण आफूले देखिआएको भन्दा फरक खालको संस्कृति हेर्नु र बुझ्नु थियो। पोहोर बिहेको संस्कार हेरेको थिएँ, यस पटक मृत्यु संस्कार हेर्दैछु। सबभन्दा अनौठो मलाई यो कुरामा लाग्यो- मृत्युपछि दाहसंस्कार गरी जलाइसकेपछि खप्परको हाडको टुक्रा लिएर आएर घेवा नभएसम्म कुनै घरमा राखी पाल्नु पर्ने रहेछ। पाल्नुपर्ने मतलब, घरमा पाकेका कुनै पनि खानेकुरा आफूले खानु अगाडि उसलाई चढाउनु पर्ने। लालमाइको पोइको ससुराली यात्रा अनुभवको दोस्रो भाग पढ्ने मन भए भित्र आउनुस्।

शुक्रबार ससुराली गाउँ पुगेपछि खासै कुनै कामै भएन। सोलार बिग्रेको रहेछ, बत्ती खासै बल्दैन थियो। अँध्यारो हुनेबित्तिकै सुतियो। शनिबार एक छिन ल्यापटप चलाउने बित्तिकै ब्याट्री सकिहाल्यो। इन्टरनेट पनि नेपाल टेलिकमको सिडिएमएबाट आउने-जाने हुने गरी टिप्ने रहेछ। इन्टरनेट बाहेक कुरा गर्न पनि टेलिकमको सिडिएमए (स्काइ) उपयोगी रहेछ। एनसेल र नेपाल टेलिकमको जीएसएम त टिप्दै नटिप्ने। स्मार्ट टेलिकमको भने टिप्ने रहेछ। त्यो पनि कहिले टिप्ने, कहिले नटिप्ने। स्काइको रिम कार्ड हालेको मोबाइलबाट कहिलेकाहीँ यसो इन्टरनेट हेरेर देशविदेशमा के भइरहेको छ भन्ने बुझिन्थ्यो। नत्र त पूरै सम्पर्कविहीन।

चार्ज होला कि भनेर ससुरा बाले बल्लतल्ल खोजेर ल्याउनुभएको इन्भर्टर जोडेर ल्यापटप चार्ज गर्न खोज्छु- हुँदैन। लोडै नधान्ने पो रहेछ गाँठे। मोबाइल चार्ज गर्न मात्र ठीक रहेछ। हैरानै भइयो नि। घेवा घरमा बाल्न ल्याइएको जेनेरेटरबाट तार तानेर बल्लतल्ल ल्यापटप चार्ज गरी यति लेख्न पाइरहेको छु। हावाले इन्टरनेट फालेको बखत् यी वाक्यहरु ब्लगमा अपडेट गर्न पाइनेछ।

पाल्न नमानेकोले ससुरा रिसाए

एक महिना जति अगाडि खस्नुभएकी ‘मम’ (लालमाइकी हजुरआमा) खासमा ससुराकी सानीआमा (बुबा एउटै, आमा फरक) हुनुहुँदो रहेछ। चिहानडाँडामा लगेर दाहसंस्कार गरेपछि खप्परको हाडको सानो टुक्रा लिएर आउनु पर्ने रहेछ। त्यसलाई घेवा नभएसम्म घरमा राखेर पूजाआजा गरी घरमा पाकेका खानेकुरा सबैभन्दा पहिला उसैलाई नै चढाई पाल्नुपर्ने चलन रहेछ।

लालमाइकी आमाका अनुसार हाडै लिएर आउने भने पनि आजभोलि धेरैले खरानीमात्रै लिएर आउँछन् रे। तर ‘मम’को भने हाडै सानो टुक्रा लिएर आएको देखेको भन्ने पनि भेटियो।

ससुरा बा त्यसलाई घरैमा पाल्नुपर्ने भन्नुहुन्थ्यो। तर ‘मम’ का साख्खै छोराबुहारीले भने मान्नुभएनछ। ससुरा बा रिसाएर छुट्टी। उहाँहरुले ‘मम’को अस्थि पाल्न लामाको घर पठाइदिनुभएछ। पालेवापत् १५ सय रुपियाँ दिनुपर्ने रहेछ लामालाई।

मरिसकेका ‘मम’ को आवाज सुनियो

हामी बसेको घरभन्दा अलि तल छ ‘घेवा’ घर अर्थात् ‘मम’ जिउँदो हुँदा बस्ने गर्नुभएको घर। मरिसकेका ‘मम’ पाल्न गाह्रो मान्नुको कारण चाहिँ स्याहारसुसार होला शायद्। भन्नुको अर्थ पूजाआजा गर्नुपर्‍यो, बत्ती बालिदिनुपर्‍यो। पाकेको खानेकुरा आफूले खानुभन्दा अगाडि चढाउनु पर्‍यो। नचढाई खायो भने त खाने मान्छे बिरामी हुँदा रहेछन्। अनि रातिराति हिँडेको आवाज पनि आउँछ रे।

लौ अब यो बत्ती नभएको गाउँमा अँध्यारोमा के के आउने हो कुन्नि थाहा भएन। तर नपाले पनि त्यहाँ सुतिरहेका ६/७ जनाले भने राति अबेर ‘मम’को आवाज एकै पटक सबैले सुनेछन् केही दिनअघि। ‘मम’ कै आवाजमा गुनगुन गुनगुन गरी हिँडेको त्यहाँ सुतेका सबैले सुनेका रहेछन्।

खासमा घेवा नगरेसम्म आत्मा मुक्त भएको हुँदैन रे नि त। त्यतैकतै डुलेर बसिरहेका हुन्छन् रे।

एकाबिहानै लाग्यौँ मरिसकेका ‘मम’लाई लिन

आइतबारदेखि तीन दिन लामो घेवा सुरु हुने रहेछ। आइतबार बिहानै एक हुल मान्छे मरिसकेका ‘मम’ लिन (अर्थात् त्यही खप्परको हड्डी-अस्थि लिन) मानेडाँडामा रहेको लामाको घरतर्फ लागे। म पनि आउँछु भनी पछिपछि लागेँ।

त्यसरी लिन जाँदा पनि कहाँ खाली हात जान हुने रहेछ र। कोसेली बोकेर जानु पर्ने रहेछ नि। कोसेली अर्थात् रोटी र सगुन।

घरको जेठो छोरा (लालमाइका बुबा) लाई लिन जाऊ भन्दा ‘मैले पठाएको रे लिन जान, जसले पठाएको हो. उही जान्छ। म किन जाने’ भन्नुभएछ।

झण्डै आधा घण्टाको पैदल यात्रापछि पुगियो लामाको घर। लामा प्रार्थना गर्दै थिए। हामीले ल्याएको सगुन लामाको घरभित्र लगियो। एकछिन पर्खेपछि बल्ल प्रार्थना सकियो। अनि हामीलाई रोटी खुवाए। काकाले १५ सय रुपियाँ थालमा राखेर पूजा गरी लामालाई दिनुभयो। त्यसपछि त्यहाँ पालेको ‘मम’ लाई लिएर घेवाका सामानहरुसहित हामी फर्क्यौँ घरतिर।

कहाँ कसरी लुकाएर राखेको हुँदो रहेछ कुन्नि, मैले देखिनँ। खासमा जो मरेको हो, उसको ज्वाइँले बोक्नुपर्ने रे त्यो अस्थि- मामाले भन्नुभएको।

लामाको घरबाट विभिन्न सामान हामी आएका सबैले बोक्यौँ, मलाई पनि एउटा झोला बोक्न भनियो, बोकेँ र हामीसबै घरतिर लग्यौँ।

घर पुग्नुअघि पनि सगुनले स्वागत गर्नुपर्ने रहेछ।

ध्वजा फहराउने काम सुरु

यता घेवा घरमा हिजैदेखि तयारी सुरु भइसकेको थियो। गोठ बनाउने, सजाउने काम भइसकेको थियो। गाईवस्तु बाँध्नेलाई मात्र गोठ भनेको सुनेको थिएँ। यहाँ त खाना पकाउने ठाउँ, लामा बसेर मृत्युकर्म गर्ने ठाउँ सबैलाई पनि गोठ भनिने रहेछ। बाँस काट्दै अस्थायी ‘पाल’ जस्तो बनाइँदो रहेछ।

गाउँलेहरु सबै एकजुट भएर यस्ता काममा सहयोग गर्ने रहेछन्। सबैले त्यहीँ पाक्ने खाना खाने रहेछन्।

‘गोठ’ मा बौद्ध थान्का चित्रहरु झुण्ड्याइयो। घिउ हालेर १०८ बत्ती बालिने रहेछ। भातको डल्ला मुछ्दै विभिन्न आकृति बनाइने रहेछ। त्यसलाई तोरमो हो कि के भन्दा रहेछन्। पिठोको, गहुँको विभिन्न आकृति पनि बनाइने रहेछ।

आफन्तहरुले सगुन लिएर आउँदा रहेछन् घेवा घरमा। त्यसैगरी ध्वजा पनि फहराइँदो रहेछ। नजिकका आफन्तले ‘मम’ को नाममा यस्ता ध्वजा ल्याउने रहेछन्। कसैको ८ हात, कसैको १०, कसैको १२ हात कपडा।

गाउँलेहरुले लामो बाँस वा काठ बोकेर ल्याउँदा रहेछन् अनि त्यो कपडालाई त्यसमा किला ठोकेर खाल्डो खनी गाडेर फहराउँदा रहेछन्। हिजो मैले हेर्दासम्म १४/१५ वटा ध्वजा फहराइसकेका थिए। एउटा मुख्य ध्वजा चाहिँ घरको हुँदो रहेछ। त्यसबाट तीन वटा शाखा रङ्गीचङ्गी कपडा तीनतिरको रुखमा बाँध्ने रहेछन्। एउटा मूल ध्वजा घरैमा राखेर बाँकी ध्वजाहरु चाहिँ डाँडातिर गाड्नलाई लैजाने रहेछन्।

राति १ बजेसम्म पूजा जारी

लामाहरुले बाजा नल्याएको भन्दै राति एक पटक त ठूलो बहसै भयो घेवा घरमा। पछि रातारात डाँडामाथि गएर ल्याइयो बाजा। अनि राति १ बजेसम्म बाजा र मन्त्रोच्चारण सुनिएको थियो।

त्यसअघि घेवा घरमा ठूलो भान्सामा पकाइएको भात र दाल अनि अचार सबैले लहरै बसेर खाएका थिए। मैले पनि धेरैपछि त्यहाँ बसेर हातैले खाना खाएँ।

घेवाको मुख्य काम दोस्रो दिन अर्थात् सोमबार हुने रहेछ। त्यो दिन दिउँसो र राति अबेरसम्म नाचगान हुने रे। आज पनि जेनेरेटरले ल्यापटप चार्ज भयो भने देखेको कुरा लेखौँला। इन्टरनेट राम्रोसँग नटिप्ने हुनाले फोटोहरु चाहिँ राख्न गाह्रो हुन्छ। हेरौँ केसम्म गर्न सकिन्छ।