सर्वसाधारण नेपालीको जीवन कस्तो हुन्छ? संघर्षमय। नेताहरूको जीवन? विशेष सुविधा, स्वास्थ्य उपचार, सुरक्षित वातावरण। तर, के यसले उनीहरूको आयुमा असर पार्छ?
आउनुस् देशको शासनसत्ता चलाएका (प्रधानमन्त्री र राजा) को आयु र सर्वसाधारण नेपालीको औसत आयुबीच कति फरक छ? तथ्याङ्कमा हेरौँ।
तलको तथ्याङ्कमा कालोमा देखिएको अङ्क सम्बन्धित नेताको मृत्यु भएको मितिमा नेपालीको औसत आयु (वर्षमा) हो भने हरियोले उनको मृत्यु हुँदाको उमेर देखाउँछ। यसरी हेर्दा कुनै पनि नेता औसत भन्दा कम उमेरमा मृत्यु भएको भेटिएन।
औसत उमेर र वास्तविक उमेरमा निकै फराकिलो अन्तर देखियो।
यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने औसत आयुको अर्थ सबै मानिस त्यही उमेरमा मर्नुपर्ने भन्ने होइन।
त्यसो भए औसत आयु के हो, यो कसरी गणना गरिन्छ ?
औसत आयु (Life Expectancy) भन्नाले एक जना मानिसले औसतमा कति वर्ष बाँच्न सक्छ भन्ने हो। यो देशको स्वास्थ्य, जीवनशैली, पोषण, रोग, शिक्षा र अन्य कारणहरूमा निर्भर गर्छ।
औसत आयु कसरी गणना गरिन्छ?
औसत आयु गणना गर्न धेरै मानिसहरूको जन्म र मृत्युको डेटा संकलन गरिन्छ। त्यसपछि, हरेक उमेर समूहका मानिसहरू कति वर्ष बाँच्छन् भन्ने अध्ययन गरिन्छ। गणना गर्ने तरिका यस्तो छ:
धेरै मानिसहरूको डेटा संकलन गर्ने
जस्तै: नेपालमा जन्मेका १०,००,००० बच्चाहरूको डेटा लिने।
हेर्ने कि कति जना कति उमेरमा मृत्यु भए।
उदाहरणका लागि:
१,००,००० बच्चाहरू १ वर्ष नपुग्दै मरे।
५,००,००० मानिस ६० वर्षसम्म बाँचे।
१,५०,००० मानिस ८० वर्षभन्दा बढी बाँचे।
सबैको उमेर जोड्ने र कुल संख्याबाट भाग गर्ने
मानौं, यी सबै मानिसहरूले जम्मा ६० करोड वर्ष बाँच्न सके।
कुल मानिसहरू १०,००,००० थिए।
त्यसैले, ६० करोड ÷ १०,००,००० = ६० वर्ष।
👉 यो देशको औसत आयु हो।
यसको अर्थ, नेपालमा जन्मेका बच्चाहरू औसतमा ६० वर्ष बाँच्ने सम्भावना छ। (यद्यपि, कोही १०० वर्ष बाँच्न सक्छन्, कोही ४० वर्षमै मर्न सक्छन्।)
अर्थात् : औसत आयु भन्नाले त्यो देशमा जन्मेको बच्चाले औसतमा कति वर्ष बाँच्न सक्छ भन्ने हो। यसलाई जनसंख्याको मृत्युको तथ्यांक अध्ययन गरेर गणना गरिन्छ।
नेपाल, भारत र चीनको औसत आयु: सात दशकको यात्रा
एक समय यस्तो थियो जब नेपाल, भारत र चीनमा मानिसहरू ४० वर्ष पनि बाँच्न सक्थेनन्। तर पछिल्ला सात दशकमा औसत औसत आयु (Life Expectancy) उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ।
१९५० को दशक: संघर्षपूर्ण जीवन
सन् १९५० मा नेपालमा औसत आयु ३४ वर्ष मात्र थियो, भारतमा ३५ वर्ष र चीनमा ४३ वर्ष। यो समयमा स्वास्थ्य सेवा कमजोर थियो, रोग नियन्त्रणका उपाय सीमित थिए, र भोकमरी जस्ता समस्याले जीवन छोटो बनाउँथे।
१९७० को दशक: सुधारको संकेत
दशकौँको सामाजिक-आर्थिक परिवर्तनसँगै औसत आयु बढ्न थाल्यो। १९७० मा नेपालका मानिस औसत ४० वर्ष, भारतका ४७ वर्ष र चीनका ५७ वर्ष बाँच्न थाले। चीनले स्वास्थ्य सुधारमा तीव्र गति लिएको देखिन्छ।
१९९० को दशक: विकासको प्रभाव
१९९० सम्म नेपालीको औसत आयु ५४ वर्ष, भारतमा ५७ वर्ष, र चीनमा ६९ वर्ष पुग्यो। भारत र चीन औद्योगिकीकरण, स्वास्थ्य सेवा विस्तार र पोषण सुधारतर्फ अघि बढे। नेपालमा पनि आधारभूत स्वास्थ्य सेवामा सुधार आउन थाल्यो।
२०२० पछिको अवस्था: दीर्घायु समाज
२०२४ मा नेपालका नागरिक औसत ७२ वर्ष, भारतका ७१ वर्ष, र चीनका ७८ वर्ष बाँच्न थालेका छन्। यो वृद्धिको कारण भनेको बेहतर स्वास्थ्य सेवा, पोषण, शिक्षा, खोप अभियान, र जीवनशैलीको सुधार हो।
अबको बाटो कता?
नेपालले पछिल्लो ७० वर्षमा औसत आयु ३४ बाट ७२ वर्ष पुर्याएको छ, जुन उल्लेखनीय उपलब्धि हो। यद्यपि, चीनसँग तुलना गर्दा अझै धेरै सुधार गर्न बाँकी छ। गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा, पोषण सुधार, प्रदूषण नियन्त्रण, र स्वस्थ जीवनशैलीलाई प्राथमिकता दिएमा आगामी वर्षहरूमा नेपाल र भारतले पनि चीन जस्तै दीर्घायु समाज बनाउन सक्छन्।
तपाईंलाई के लाग्छ? नेपाली नेताहरूको जीवनशैलीले उनीहरूको आयुमा कस्तो प्रभाव पार्छ?