अधिकांश चर्चित घटनामा आम मानिसको राय भन्दा अनुसन्धानको निचोड बिल्कुलै फरक हुन्छ : पूर्व आइजी

-रविन्द्रप्रताप शाह, पूर्व आइजी-

कुरो २०६९ जेठ १८ गतेको हो। कुनै मिटिङमा भाग लिन म प्रहरी प्रधान कार्यालयबाट निस्केको मात्र थिएँ, फोनको घण्टी बज्यो। फोनको त्यो घण्टीले कुपनडोल स्थित युएन पार्कमा भर्खरै सर्वोच्चका बहालवाला न्यायाधीश रणबहादुर बमलाई गोली हानिएको जानकारी गरायो। त्यति हाइ प्रोफाइ को व्यक्तिलाई राजधानीमै दिनदहाडे गोली हानिएको अविश्वसनीय थियो। म त एक छिन अकमक्क नै परे र अरू कुरा सुन्दै नसुनी सिधै युएन पार्कतिर हानिए।

घटनास्थल पुग्दा कोही पनि भेटिएनन्, सबैलाई नर्भिक अस्पताल लगिसकिएको थियो। स्थानीय केही व्यक्तिहरूसँग बुझ्दा बङ्गलामुखी माताको दर्शन गरी फर्केर कार्यालयतर्फ जॉदै गर्दा केही मोटरसाइकलमा आएका केही व्यक्तिले न्यायाधीशलाई मात्र नभै सोही गाडीमा सवार अन्य २/३ जनालाई पनि गोली हानिएको रहेछ। टार्गेट न्यायाधीश नै थिए भन्नेमा कुनै शङ्का रहेन, अरूलाई साइलेन्ट गराउन मात्र हानिएको थियो।

त्यसपछि म सोझै नर्भिक अस्पताल पुगे। त्यहॉ तत्कालीन प्रधानन्यायाधीश खिलराज रेग्मी लगायत सर्वोच्चका प्राय: सबै जसो न्यायाधीशहरुको उपस्थिति थियो। सबैको अनुहारमा आक्रोश, डर र आश्चर्यको मिश्रित भावहरू थिए। प्रधानन्यायाधीश खिलराज रेग्मीसँग मैले “तराई/मधेस घटना छानबिन आयोग”मा बसेर काम गरिसकेको कारणबाट राम्रै सम्पर्क थियो। उहॉले मलाई राम्रै पुलिस अफिसर मान्नु हुन्थ्यो।

त्यस घटनामा प्राय सबै न्यायाधीशहरुले ठुलै(राजनैतिक) शक्तिकेन्द्रको हात रहेको अनुमान गर्दै Nepal Police ले अनुसन्धान गर्न नसक्ने सोचाई रहेको पाए। मलाई खिलराज रेग्मीज्यूले अप्रत्यक्षमा सबै न्यायाधीशहरुको सोचाई बताउँदै “Nepal Police लाई अनुसन्धान गर्न अप्ठेरो पर्न सक्ने भएकोले आयोग नै गठन गरी अनुसन्धान गर्दा के होला ?” भनेर सोध्नु भयो।

मैले उहॉलाई, “श्रीमान्, जतिसुकै ठुलो आयोग गठन गरे पनि अनुसन्धान गर्ने Nepal Police ले नै हो, मलाई यो घटनामा कुनै शक्तिकेन्द्रको हात छ जस्तो पनि लाग्दैन र रहेछन् भने पनि Nepal Police ले कुनै दबाब र प्रभावमा नपरी अनुसन्धान गर्ने हैसियत राख्छ, हजुरहरूले अन्यथा सोच्नु पर्दैन ” भनेपछि, उहॉले फेरी सोध्नु भयो, “तपाईँलाई यो घटनाको अनुसन्धान गर्न कति दिन लाग्छ ?”

मैले भने “अनुसन्धान गर्न यत्ति नै समय लाग्छ भनेर किटानी त गर्न सकिँदैन तर पनि मलाई १५ दिनको समय चाहिन्छ उहॉले फेरी सोध्नु भयो, “१५ दिन भित्र पत्ता लागेन भने के गर्नु हुन्छ ?” मैले पनि, “त्यो अवधि भित्र पत्ता लगाउँछु, सकिन भने म आफै श्रीमान् कहॉ आएर आयोग गठन गर्न सुझाव दिन्छु “ यसलाई उहॉले सकारात्मक रूपमा लिनुभयो।

म कार्यालय फर्केर म पछि हुनेवाला IG कुवेर सिंह राना, DIG उपेन्द्र अर्याल लगायत अनुलंधानमा राम्रा भनी चिनिएका उपत्यकामै कार्यरत प्रहरी अधिकृतहरूको Team गठन गरेर अनुसन्धान सुरु गरियो। Nepal Policeको क्षमतामा पुरा विश्वास थियो।

खुब मिहेनत गरियो, रात रातभर काम गरियो, सम्भव भएसम्म सबै प्रविधि र श्रोत उपयोग गरियो। तर, केही सिप लागेन। १५ दिन पनि सकियो।

उहॉहरुले शक्तिकेन्द्र उपर शङ्का गर्नु भएकोले त्यसको निवारणको निम्ति पनि म आफै गएर प्र. न्या. खिलराज रेग्मीज्यूकहॉ गएर, “श्रीमानसँग मागेको समयमा मैले अनुसंधानगर्न सकिन, आयोग गठन गर्नु भए हुन्छ”

आयोग गठन भयो, मैले पनि ३ महिना पछि अनिवार्य अवकाश पाए। आयोगले आफ्नो प्रतिवेदन पनि बुझायो तर प्रधानन्यायाधीश बमज्यूको हत्याको गुत्थी सुल्झिएन। अबकाश हुँदासम्म त्यस घटनाको अनुसन्धान पुरा गर्न नसकेकोमा मलाई पछि सम्म पनि खिन्न अनुभव भइरह्यो।

म पछि, कुवेर सिंह राना IG भएर १३ महिना बिताए। उनको पालामा पनि उक्त हत्याकाण्डको अनुसन्धान पुरा भएन, मलाई लाग्छ २ वर्ष भन्दा पछि गएर मात्र Nepal Policeले उपेन्द्र अर्याल IG भएको समयमा उक्त हत्याको गुत्थी सुल्झाउन सक्यो। तर, सर्वोच्च अदालतका तत्कालीन न्यायाधीशहरु र आम जनताले सोचेको जस्तो कुनै पनि शक्तिकेन्द्रको संलग्नता भेटिएन।

त्यसैले,
-अधिकांश चर्चित घटनाहरूमा आम मानिसको राय भन्दा अनुसन्धानको निचोड बिलकुलै फरक देखिएको हुन्छ।

-कुनै पनि आपराधिक घटनाको अनुसन्धान दबाब र प्रभावमा हुन सक्दैन।

-दबाब र प्रभावमा गरिने अनुसन्धानले कहिलेकॉही वास्तविक अपराधी उम्किने मात्र होइन निरपराधलाई अपराधी सावितगर्न पनि सक्छ

-दबाब र प्रभावमा काम गर्दा अनुसन्धान कचल्टिन गई निचोडमा पुग्न सोचे भन्दा ज्यादै लामो समय लाग्न सक्छ।

-कुनै पनि अपराधको अनुसंधानगर्न यत्ति नै समय लाग्छ भन्ने निश्चित हुँदैन। त्यति मात्र होइन, कहिलेकॉही ज्यादै लामो समयसम्म पनि अपराधी पत्ता नलाग्न सक्छ। दशकौँ बित्दा पनि अपराधी पत्ता लगाउन नसकेको संसारमा थुप्रै घटनाहरू उदाहरणको रूपमा छन्।

-अहिलेको समयमा नेपाल प्रहरीले दबाब र प्रभावकै भरमा अपराधीलाई लुकाएर व्यवसायिकता छवि बिगार्दै आफैलाई सर्वत्र आलोचनाको सिकार बनाउँछ भन्ने लाग्दैन।

-बहुदलीय ब्बस्थाको पुनर्स्थापना पछि कुनै पनि ठुला र चर्चित घटनाहरूको अनुसन्धानमा शक्तिकेन्द्रहरूको दबाब अक्सर आंउदैन र अपवादको रूपमा कसैले दवावदिन खोजे पनि Nepal Police अस्वीकार गरेको छ।

-नेपालमा अपराध अनुसन्धानको एक मात्र विज्ञ संस्था भनेको Nepal Police नै हो र यसको विकल्प कुनै पनि व्यक्ति, समिति, आयोग वा अरू कुनै संस्था हुन सक्दैन।

अन्तमा,
बहुचर्चित कञ्चनपुर घटनामा पनि अनुसन्धानको सिलसिलामा खटिएका प्रहरी अधिकारीहरूको बुद्धि पुगेन होला, संवेदनशीलताको कमी पनि भयो होला, हेलचक्र्याई पनि गरेनै होलान्।

तर, प्रहरी अधिकारीहरूले कुनै पनि संवेदनशील घटनाको आफ्नै नियतवश वा शक्तिकेन्द्रको दबाबमा अनुसन्धान राम्ररी नगरेको, जानी जानी बिगारेको वा अपराधी पत्ता लगाएर पनि सार्वजनिक नगरेको वा नपक्रेको भन्ने जुन आम जनताको धारणा बनेको छ, त्यसमा पटक्कै विश्वास लाग्दैन। समय समयमा राजनैतिक दबाब नआउला भन्न सकिँदैन, तर त्यसलाई चिरेर नेपाल प्रहरीले आफ्नो व्यावसायिक छवि जोगाएरै राखेको छ भन्नेमा दुई मत नहोला।

(शाहको फेसबुकबाट साभार। स्केच साभार : कान्तिपुर)