४५ सालको भूकम्पको सम्झना : राहत वितरणमा धाँधली गरेको आरोपमा ह्योजुको हत्या

वैशाख १२ को भूकम्पपछि अहिले जताततै भूकम्पकै कुरा मात्र छ। एक महिना हुन लागिसक्यो तर लगातार आइरहेका सानातिना धक्काहरुले सताउने क्रम जारी छ। ९० सालको भूकम्पबारे ब्रह्म शमशेरको पुस्तक भए जस्तै ४५ सालको भूकम्पबारे खासै त्यस्तो विस्तृत विवरण भएको पुस्तक भेटिँदैन। तर २७ वर्ष अघिको यो विनाशकारी भूकम्पबारे पाका पत्रकार किशोर नेपालको आत्मकथा ‘मेरो समय’ मा केही प्रसंग छन्। त्यतिबेला के के भएको थियो? सोही पुस्तकबाट साभार गरिएका केही प्रसंग-

भदौ ४ गते बिहान मुमा बडामहारानी रत्नराज्यलक्ष्मीदेवी शाहको जन्मोत्सव तथा बाल दिवसका दिन धरानलाई केन्द्रविन्दु बनाएर आएको भूकम्पले हाम्रो (मरीचमानसँगको) सम्बन्धमा पनि दरार ल्याइदियो। भूकम्पले धरानपछि भक्तपुरमा अत्यधिक क्षति गरेको थियो। राहत वितरणमा व्यापक धाँधली गरेको आरोपमा राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य कर्ण ह्योजुलाई भक्तपुरवासीले समातेर सडकमा घिसार्दै छाताको डन्डीको चुच्चो र पिनले घोचीघोची मारेका थिए। यो त्रासदीपूर्ण र अमानवीय घटनाको पृष्ठभूमिमा भक्तपुरका शक्तिशाली नेता नारायणमान बिजुक्छे रोहित र उनका पार्टीका मतियारहरुको हात थियो। कर्ण ह्योजुलाई जोगाउन एक जना पनि अघि बढ्न सकेनन्। प्रहरी–प्रशासन र सेना मौनतापूर्वक यो विभत्स र कारूणिक दृश्यलाई टुलुटुलु हेरेर बसे। पछि सरकारले नारायणमानलाई गिरफ्तार गरे पनि उनका विरूद्ध कर्ण ह्योजु हत्याको अभियोग साबित हुन सकेन। उनी निरापद रिहा भए। यस्तै, धरानमा पनि राहत पुग्न सकेन र पुगेको राहतको पनि न्यायोचित वितरण भएन । मरीचमानसँग मेरो सम्बन्धमा धाँजा फाट्नुको मूल कारण देशान्तर साप्ताहिक थिएन । धरानबाट रोयटर्सका लागि मैले गरेको रिपोर्टिङ सरकारका लागि ठूलो टाउको दुखाइ बनेको थियो । भूकम्पमा मर्नेहरुको सङ्ख्या एक हजार नाघिसक्दा पनि सरकार यो सङ्ख्यालाई सात सय पाँचमा सीमित तुल्याइरहेको थियो।

यसरी भएको थियो रिपोर्टिङ
रोयटर्सका लागि रिपोर्टिङ गर्दा मेरा लागि सबभन्दा ठूलो चुनौती थियो— २०४५ सालको महाभूकम्पको रिपोर्टिङ । भूकम्पको धक्काले भक्तपुरमा केही घर ध्वस्त भएको समाचार पठाउँदा–नपठाउँदै धरान र पूर्वाञ्चलमा भूकम्पबाट भएका धनजनको क्षतिका समाचारहरु ओइरिन थालिसकेका थिए । दिल्ली ब्युरोले मलाई जुनसुकै अवस्थामा धरान पुग्ने आदेश दियो । बसहरु हिँडिसकेका र विमानका लागि पर्खिन नसकिने स्थिति भएकाले मैले एक जना परिचित भाइ पुष्पलाई आफ्नो समस्या बताएँ। पुष्पले एउटा स्टारलेट कार ट्याक्सीका रुपमा चलाइराखेका थिए । कार पुरानो थियो र त्यसको अवस्था ठीक थिएन । तैपनि पुष्प खतरा मोल्न तयार थिए । जे त होला भनेर हामी हिँड्यौँ। मसँग तीन–चार हजार रूपैयाँ थियो । हामी हिँड्दा साँझ आठ बजेको थियो । नाकाबन्दीका कारण पेट्रोलको अभाव त छँदै थियो। बाटोका लागि मैले एक बोतल जोनी वाकर रेड लेबल झोलामा हालेको थिएँ। पुष्प बेतोडले गाडी हाँकिरहेका थिए। अलिकति थाकेपछि एक बिर्को रेड लेबल लगाएर हामी दगुरिहाल्दथ्यौँ।

राहत वितरण रेडियोमा मात्रै
हामी भदौको गर्मी छिचल्दै झिसमिसे बिहान धरान पुग्यौँ। धरान प्रवेश गर्ने बेला आउने सर्दु खोलाको किनारामा चिताहरु जलिरहेका थिए। मानिसको रूवाबासी र कोलाहलले ढाकेको थियो धरान शहर। बेलायती सेनामा कार्यरत नेपालीहरुको सम्पर्ककेन्द्रका रुपमा रहेको घोपा क्याम्पमा ब्रिटिश सरकारले उपचार केन्द्र चलाएको थियो । धरानमा पानी र औषधिको हाहाकार थियो । सरकारले रेडियोमा प्रसारण गरे जस्तो राहत वितरण कतै पनि भएको थिएन ।

दिनभर धरान डुलेर अपराह्न टेलेक्स सर्भिसका लागि टेलिफोन अफिस पुग्दा कनेक्शन थिएन । घोपा क्याम्पमा भएको टेलेक्स प्रयोग गर्न बेलायती दूतावासको अनुमति लिनुपर्दथ्यो । दिल्लीसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्ने भएकाले पनि म छटपटिइरहेको थिएँ। धरान टेलिफोन अफिसले विराटनगरमा टेलेक्स सुविधा चालू रहेको सुनाएपछि म त्यतै हान्निएँ । धरानमा बस्ने–खाने कुनै होटल थिएनन् । त्यसैले पनि विराटनगर जानुको विकल्प थिएन । विराटनगर पुगेर दिल्लीसँग सम्पर्क गरेपछि मेरो ज्यानमा ज्यान आयो । त्यसपछि समाचार तयार पारेर पठाउँदापठाउँदै रातको नौ बज्यो । यतिन्जेल पुष्प र मैले खाना नखाएको चौबीस घण्टा बितिसकेको थियो । तै रेड लेबलले शरीरका लागि आवश्यक क्यालोरी पुर्‍याएको थियो । धरानमा पुगेपछि मैले देशान्तर संवाददाता हर्ष सुब्बालाई साथमा लिएको थिएँ । उनी र म सँगै दिनभर समाचार सङ्कलनमा व्यस्त थियौँ । राहत सामग्री वितरणका लागि आउनुभएका नेपाली काङ्ग्रेसका नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई सरकारले रोक लगाएको थियो । समाचार थुप्रै थिए । काम गर्दागर्दा हामी दुवै थाकेका थियौँ । हर्ष पनि उत्तिकै भोकाएका थिए । हामीले विराटनगरको मिलन होटलमा आफ्नो बास बनायौँ । त्यहीँ बसेर धरान भ्याउने योजना थियो हाम्रो ।

बेलायतबाट आयो हर्क्युलिस विमान
भोलिपल्ट बिहान टेलेक्स अफिस पुग्दा दुई वटा टेलेक्स मेसेज थिए मेरा लागि । एउटा त दिल्ली र लन्डन ब्युरो मेरो ‘स्टर्लिङ वक्र्स’ बाट प्रभावित भएको थियो । अर्कोे थियो बेलायत सरकारले नेपालका भूकम्पपीडितहरुका लागि पठाएको राहत सामग्री बोकेर धरानस्थित घोपा क्याम्पमा बेलायती सेनाको हक्र्युलिस विमान नउत्रेसम्म धरान नछाड्ने लन्डन ब्युरोको आदेश । हिसाबले तीन–चार दिन अरु बस्नुपर्ने थियो । मसँग पैसा थिएन । मैले दिल्ली ब्युरोलाई टेलेक्स लेखँ । दिल्लीले त्यसलाई लन्डन ब्युरो पठाइदियो । चौबीस घण्टा नबित्दै विराटनगरको नेपाल बैङ्क लिमिटेडमा चालीस हजार रूपैयाँ आइपुग्यो, मेरा नाममा ।

त्यसको दुई दिनपछि मात्र ओर्लियो हक्र्युलिस विमान । पूर्वाञ्चलका धेरै नेपाली बेलायती सेनामा कार्यरत रहेकाले बेलायत सरकार भूकम्पपीडितहरुको उद्धारकार्यमा निकै गम्भीर अभिरूचि लिइरहेको थियो । नेपाली सरकारको सुस्त गतिसँग बेलायत सरकार असन्तुष्ट थियो । राजदरबारका पदाधिकारीहरु घोपा क्याम्पबाट सोझै राहत वितरण गर्ने बेलायती सरकारको प्रस्तावसँग असहमत थिए । उनीहरु बेलायत सरकारले श्री ५ को सरकारलाई राहत सामग्री बुझाओस् भन्ने चाहन्थे ।

गिरिजा र मदर टेरेसालाई रोक
बेलायत सरकारलाई राहतमा धाँधली हुने आशङ्का थियो । प्रजातान्त्रिक प्रतिपक्षका नेता गिरिजाप्रसाद कोइराला र भारतको कोलकातामा कार्यरत मिसनरी मदर टेरेसालाई भूकम्पग्रस्त क्षेत्रको भ्रमणमा सरकारले लगाएको रोकले यो आशङ्कालाई मजबूत तुल्याएको थियो । हक्र्युलिस विमानमा राहत सामग्रीसहित लन्डनबाट आएका थिए रोयटर्सका संवाददाता । विमान ओर्लिनेबित्तिकै उनीसँग मेरो भेट भयो । मैले उनलाई भूकम्पपीडितहरुका बारे जानकारी दिएँ र धरानको फेरो मार्ने आग्रह गरेँ । तर उनी क्याम्पबाट बाहिर निस्कन चाहेनन् । उनी जुन विमानमा आएका थिए, त्यसैबाट दिल्ली जाँदै थिए ।

सरकारी तथ्याङ्क भर लाग्दो हुँदैन
भूकम्पमा परेर मर्नेहरुको सङ्ख्या बढ्दो थियो । हर्ष र म पूर्वाञ्चलका गाउँगाउँबाट आएका सूचनाहरुका आधारमा समाचार लेख्दै थियौँ। हाम्रो र सरकारको सूचनामा आकाश–जमीनको अन्तर थियो । सरकार मृतकहरुको सङ्ख्या सकभर घटाएर सार्वजनिक गर्ने तानाबाना बुन्दै थियो । सरकारले तयार पारेको सूचीमा घाइतेहरुको सङ्ख्या बढी थियो । सरकारले घाइतेको सूचीमा राखेका कैयौँ व्यक्तिको मृत्यु भइसकेको थियो ।

भूकम्पमा मर्नेहरुको सङ्ख्याका बारे रोयटर्सले आफ्नै स्रोतबाट प्राप्त सूचनाका आधारमा समाचार सम्प्रेषण गर्ने कि सरकारी तथ्याङ्कलाई नै मान्यता दिने ? यसबारे दिल्ली ब्युरोले कुनै निर्णय गर्न सकेको थिएन । मैले बेलायतबाट आएका संवाददातासँग छलफल गरेँ । उनी असल पत्रकार थिए । उनले भने, “हामीले आफ्नै स्रोतलाई प्राथमिकता दिनुपर्दछ । यस्ता अप्ठेरा विषयमा सरकारी तथ्याङ्क भर लाग्दो हुँदैन । सरकारहरु तथ्याङ्कको राजनीति गर्न बडो सिपालु हुन्छन् ।”

काठमाडौँको सरकारलाई पूर्वाञ्चल थाहा छैन
उनले भने जस्तै सरकारले भूकम्पमा परेर मर्नेहरुको तथ्याङ्कसँग राजनीति ग¥यो । रोयटर्स र देशान्तर साप्ताहिकको तथ्याङ्क तथा सरकारी तथ्याङ्कमा धेरै अन्तर थिएन भने यसको कारण रोयटर्स समाचार नै थियो । रोयटर्सले घाइते र मर्नेहरुको सङ्ख्यामा निश्चित अडान नलिएको भए सरकारले तथ्याङ्कमा निकै धाँधली गर्ने थियो । मर्नेहरु घाइतेमा परिणत हुन्थे । यही तथ्याङ्कका कारण प्रधानमन्त्री मरीचमान सिंहको कोपभाजन बनेँ म।

धरानबाट फर्किएपछि मैले देशान्तर साप्ताहिकमा ब्यानर न्युज लेखेँ— ‘काठमाडौँको सरकारलाई पूर्वाञ्चल थाहा छैन’ । यो न्युज सरकारका लागि तातो तावा जस्तै बन्यो । यसमा मैले राहत कार्यमा भएका मनोमानी, भ्रष्टाचार, सरकारी कार्यकर्ताहरुको गैरजिम्मेवार कर्तुतहरुको पूरै विवरण दिएको थिए“ । यसले देशान्तरको इज्जत हलक्कै बढायो । पाठकहरुबाट पत्रिकाको माग ह्वात्तै बढ्यो ।