अनलाइनमा अब ‘ब्रेन’ आवश्यक छ, ‘मार्केट’ले ‘सपोर्ट’ गर्न थालिसक्यो : धर्मराज भुसाल

गुल्मीबाट राजधानी छिर्दा नै पत्रकारितामा केही गरी देखाउने सोच थियो धर्मराज भुसालको। त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा आमसञ्चार तथा पत्रकारिताको सैद्धान्तिक ज्ञान लिँदै उनी छापा पत्रकारितामा केही समय रमाए। विश्वविद्यालयको पढाइमा ‘मिडिया म्यानेजमेन्ट’को व्यवहारिक ज्ञान पाइँदैन। भुसालभित्र त्यो क्षमता थियो। ‘सस्टेन’ गर्नेमात्र हैन, नाफा कमाउने म्यागेजिनहरु उनले विद्यार्थी हुँदै निकालिसकेका थिए।

२०६२/६३ को जनआन्दोलनताका नेपाली भाषाको पहिलो इन्डेपेन्डेन्ट न्युजपोर्टल ‘परेवा डट कम’ एकदमै सफल भयो। तर कुशल व्यवस्थापनकै अभावमा यसले असामयिक मृत्युवरण गर्न बाध्य भयो। भुसालले यसलाई ‘वाच’ गरिरहेका थिए। राम्रोसँग ‘म्यानेज’ गर्ने हो भने अनलाइन पत्रकारितामै भविष्य भएको उनको अन्तरआत्माले ठहर गर्‍यो। यसलाई उनले आफ्ना साथीहरुमाझ ‘सेयर’ गरे। बजार नहोला कि भन्ने आशंकाबीच पनि उत्साही प्रतिक्रिया पाएपछि सन् २००६ को नोभेम्बर १ देखि मिडिया सपोर्ट सिस्टम प्रा.लि.को नामबाट उनले थाले अनलाइनखबर डट कम, जसको ट्यागलाइन थियो- ‘सबभन्दा तेज’।

तर अनलाइनखबरलाई ‘तेजिलो’ बन्न त्यति सजिलो भने भएन। योबीचमा उनले निकै हन्डर खाइसके, निकै लाञ्छना झेलिसके, निकै पटक पछारिँदै-उठ्दै गरिसके। ‘मान्छेहरु हामीलाई ‘हेडलाइनखबर’ भनेरसमेत हेप्थे’, भुसाल सम्झन्छन्, ‘हामीलाई यताउताका न्युज चोरचार पारेर साइटमा राख्ने औकात नभएका भन्थे।’

आठ वर्षपछि आज ‘अनलाइनखबर’ एउटा ब्रान्ड बनेको छ। ठूला लगानीका मिडिया हाउसका अनलाइनहरुलाई पछार्दै उसले गाडेको सफलताको झण्डालाई उखेल्नु त परै जाओस्, छेउछाउसम्म पुग्न पनि सकेका छैनन् अरुहरु। अनलाइनखबर ‘ट्रेन्डसेटर’ बनेको छ। अनलाइनखबरकै समाचारहरु हेरेर, थपथाप पारेर राष्ट्रिय दैनिकका अखबारका केही संवाददाताहरु जागिर पचाउँछन्। राष्ट्रिय दैनिकका रिपोर्टरका कम्प्युटरहरु समाचारमा अपडेट हुन अनलाइनखबर ब्राउज गर्छन्। अनलाइनखबरले गरेको फुजेलको स्थलगत रिपोर्टिङले राष्ट्रिय राजनीतिमा नै प्रभाव पार्‍यो।

के छ त अहिले नेपालमा अनलाइनको स्थिति? अहिले अलि फूर्सद भएको मौका पारी केही साथीहरुसहित म अनलाइनखबरको नयाँ बानेश्वरस्थित कार्यालयमा हिजो पुगेको थिएँ। स्नातकोत्तरका सहपाठी र अनलाइनखबरको ‘ग्रोथ’लाई नजिकबाट नियालेको साथी हुनाले धर्म मलाई समय दिन आनाकानी कहिल्यै गर्दैनन्। सुरुको अनलाइनखबरको कार्यालय र अहिलेको कार्यालयमा निकै परिवर्तन भइसकेछ। अहिले कार्यालयलाई निकै व्यवस्थित बनाइएको रहेछ।

भुसालकै फराकिलो कार्यकक्षमा सम्पादक अरुण बरालसहित बसेर हामीले अनलाइन पत्रकारिताको समग्र स्थितिबारे फराकिलै छलफल गर्‍यौँ।

सफलताको बिन्दू
छोटा समाचारहरु छिटो दिएर ‘सबभन्दा तेज’ अपडेट गर्ने उद्देश्य बोकेर अनलाइनकारितामा होमिएको अनलाइनखबरको ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ त्यो ट्रेन्डलाई ब्रेक गरेपछि भयो। सादा खबरमात्र नदिई खबरभित्रका खबर अर्थात् समाचारलाई एङ्गलिङ गर्न थालेपछि यसका पाठक बढ्न थाले। ‘मौलिक सामाग्री’मा पाठकको बढी रुचि हुने रहेछ भन्ने थाहा पाएरै उनी त्यसमा अघि बढे। यही नै कन्टेन्टको हिसाबले अनलाइनखबरको टर्निङ प्वाइन्ट थियो, किनकि उसले अरुलाई पछ्याउन हैन, अरुलाई आफ्नो पछि आउन बाध्य बनायो।

दोस्रो टर्निङ प्वाइन्ट गुगल एड गुमेपछि भयो। सुरुमा त उनी हताश भए। तर फैलिँदै दुई दर्जनको हाराहारीमा पुगिसकेको टिमको सम्पूर्ण जिम्मेवारी आफ्नो टाउकोमा आइपरेको देखेपछि उनी कस्सिए। गुगल एडको कमाइले लोकल मार्केटमा अनलाइनहरुको ध्यानै गइरहेको थिएन। उनी पसे यसमा। विज्ञापनदातालाई सम्झाए, नबुझ्नेलाई बुझाए। साइट यसै नम्बर वन छँदै थियो, त्यसलाई ‘सेल’ गरे।

‘विज्ञापनदाताले कुनै पनि मिडियालाई दान दिने हैन, उनीहरुले आफ्नो व्यापार बढाउन नै विज्ञापन दिने हुन्। उनीहरुलाई हामी नभई हुन्न। नयाँ मिडिया भएकोले कुरा बुझ्न मात्र नसकेका हुन्, बुझेपछि कन्भिन्स हुन्छन्’, भुसाल सुनाउँछन्।

आज ठूला भनिएका मिडिया हाउसले नियमित तलब खुवाउन ढिला गरिरहँदा अनलाइनखबरले राम्रो ‘स्यालरी’ तोकिएको समयभित्रै आफ्नो टिमलाई दिएको मात्रै छैन, ठूला मिडिया हाउसका जनशक्तिसमेत आफूकहाँ आकर्षित गर्न सफल भएको छ।

‘रिसर्च आवश्यक’
अहिले मूलतः राष्ट्रिय दैनिक अखबार निकाल्ने ठूला मिडिया हाउसका अनलाइन र अखबार बिना अनलाइनमात्रै चलाउनेहरु गरी दुई धार देखिएको छ। पहिलो धारको नेतृत्व गरेको छ कान्तिपुर र नागरिकले। दोस्रो धारको नेतृत्व अनलाइनखबरले गरेको छ। अनलाइनखबरले देखाएको बाटो पछ्याएर अहिले धेरै यस्ता अनलाइनहरु खुलेका छन्।

पछिल्लो समयमा आफ्नो वर्गको ‘मिसन’सहित अनलाइन चलाउने पनि देखिएको छ जसको नेतृत्व विभिन्न रङ्गका ‘पाटी’हरुले गरेका छन्। केही यस्ता अनलाइनहरु पनि छन् जसलाई इथिक्सको कुनै वास्ता छैन। एक दिन एक पक्षलाई उचालेर, अर्को पक्षलाई खसालेर न्युज लेख्छन्, भोलिपल्ट त्यो न्युज डिलिट गरेर हिजो विरोध गरेकै पक्षलाई राम्रो बनाएर हिजो समर्थन गरेकोको विरोधमा न्युज राख्छन्। आफूसँग सम्बन्धित समाचारै एउटा अनलाइनले यसरी छापेको प्रत्यक्ष देखियो। कुनै दिन यसबारे कुरा राखौँला।

अहिले भने धर्म अनलाइनमा मूलतः रिसर्चको आवश्यकता देख्छन्। त्यो पनि बाहिरी देशबाट कसैले दान दिएको पैसाले हैन।

‘कसैले हामीलाई अब मोबाइलको जमानामा कहाँ लामो लामो न्युज/आर्टिकल राखिरहेको भन्छन्, कसैले होइन त्यही पढ्ने हुन् भन्छन्’, धर्म भन्छन्, ‘अनलाइनको सामाग्रीलाई कस्तो हिसाबले दिने भन्ने चुनौति थपिएको छ।’

अब ‘ब्रेन’ आवश्यक
नेपालको अनलाइन पत्रकारितालाई डोर्‍याउन अब ‘ब्रेन’ आवश्यक हुने उनको कथन छ। “अनलाइनमा छिटोछिटो नयाँ प्रविधि भित्रिरहन्छ, त्यही अनुसार आफूलाई अपडेट गर्दै सामाग्री छनौट र प्रस्तुतिमा नयाँपन दिएर लैजान सक्ने ‘ब्रेन’ अबको आवश्यकता हो, उनी भन्छन्, “जहाँसम्म मार्केटको कुरा छ, त्यसले सपोर्ट गर्न थालिसकेको छ।”

बिग हाउसका अनलाइनभन्दा पनि ‘मिडियम’ र ‘स्टार्टअप’ हरुले आउँदा वर्षहरुमा अनलाइनमा केही गर्न सक्षम हुने उनको विश्वास छ। ‘जबसम्म बिग हाउसहरुले अनलाइनलाई मुख्य प्रडक्ट मान्दैनन्, तबसम्म उनीहरुको अनलाइनलाई अरुले चुनौति दिने क्रम रोकिने छैन’, धर्म भन्छन्।

हुन पनि बिग हाउसले अनलाइनलाई महत्व दिएको देखिँदैन। पाँच/छ जनाको जनशक्तिले अनलाइन चल्छ भन्ने ठान्छन्, जबकि अधिकांश जनशक्ति पत्रिकाको कन्टेन्ट हाल्दैमा ठीक्क हुन्छन्। उनीहरुको सिर्जनात्मकता जति ‘Shovalware’ मा नष्ट भइरहेको हुन्छ। बिग हाउसका अनलाइनमा नेतृत्व पनि कतै कार्टुनिस्टको कतै जिल्ला कोअर्डिनेटरको छ, अनलाइन बुझेकाहरु लाइनमा धेरै पछाडि राखिएका छन्। गफ भने एउटै सामाग्री २ लाख, ४ लाखले पढ्यो भनेर हाँकिरहेका हुन्छन्। उनीहरुलाई यतिसम्म ज्ञान छैन कि अनलाइन पत्रकारितामा सामान्य भिजेको मान्छेले समेत यो कति उडन्ते गफ हो भनेर बुझ्न दिमाग खियाइरहनु पर्दैन।

जनशक्तिको ठूलो खडेरी देख्छन् धर्म, ‘आवश्यकै परेर मान्छे खोज्न थाल्यौँ भने हामीलाई चाहिने जनशक्ति पाउनै गाह्रो छ।’

नेपालमा यत्रा टेलिभिजन छन्, यति धेरै रेडियो छन्। तर खोजी हेर्ने हो भने दक्ष जनशक्ति पाउनै गाह्रो भएको उनको अनुभव छ। न्युज भनेकै नेताको वरपर घुम्ने विषयवस्तु ठान्ने परम्पराबाट पनि उनी दिक्क छन्।

सम्पादक अरुण बराल पनि भन्छन्, सम्पादक पनि मेसिन हो र ठ्याक्क ठ्याक्क यो विषय लेख भनेर निर्देशन दिनलाई। उसले पनि अध्ययन गर्नुपर्‍यो, विषयवस्तु बुझ्नुपर्‍यो। रिपोर्टरहरुमा आफै खोज्ने क्षमता पनि हुनुपर्‍यो। समाचार सुँघ्ने शक्ति nose for news भन्ने हुन्छ नि।

धर्म फेरि दोहोर्‍याउँछन्- अब एक दशकअघि जस्तो मार्केट छैन भनेर दोष दिन पाइन्न। मार्केट छ, तर आवश्यक छ नेतृत्व दिने ‘ब्रेन’को- ‘म्यानेजमेन्ट’ र ‘कन्टेन्ट’ दुवैमा।

नेपालको नम्बर वन अनलाइन साइटको सम्पूर्ण व्यवस्थापन, मार्केटिङ र कन्टेन्टमा समेत संस्थापक/प्रधान सम्पादकको हैसियतले नेतृत्व गरिरहेका धर्मराज भुसालको ‘ब्रेन’ लाई चुनौति दिने अरु कोही निस्किएला ? हेर्न बाँकी छ।