हाम्रो समाजमा विज्ञान

विज्ञानका कुराहरु माइसंसारमा हुन थालेपछि मैले करिब २० वर्ष भन्दा पहिलेको कुरा सम्झें। गाउँमा बिजुली ल्याउने चर्चा चलेको थियो। मान्छेहरुमा कौतुहलता थियो, यो के हो, कसो हो, करेन्ट लागेर मान्छे मर्छन अरे, पानीलाई अग्लो डांडाबाट खसाल्नु पर्ने आदि आदि। एक पटक यस्तै कुरा हुँदा कसैले सोध्यो – यो पानीलाई किन होला धेरै माथिबाट खसाल्नु पर्ने ?

निकै राम्रो जिज्ञासु प्रश्न। एक जना दाजु थिए- क्याम्पस पढेर आएका। सबैले उनको मुख तिर हेरे। अलि अक्मकाउँदै उनले विज्ञान अर्थ्याए- पानी भनेको हाइड्रोजन र अक्सिजन भन्ने अणुहरुले बनेको हुन्छ। अणु बनेको इलेक्ट्रोन, प्रोटोन र निउट्रोनले। इलेक्ट्रोनको प्रवाह तारमा भए पछि करेन्ट या बिजुली हुन्छ।

अब जति माथिबाट पानीलाई खसालेर पछार्न सक्यो, पानीका इलेक्ट्रोन त्यति नै छरिएर निस्कन्छन्, त्यसैलाई तारमा बगाएपछि जलविद्युत निस्कन्छ। अलि अलि अणु र इलेक्ट्रोनको कुरा पढेको उ बेलामा- कुरो ठिकै लाग्यो।

गाउँले परिवेशमा हुर्केको हुँदा स्कुलमा अलि अलि किताबी ज्ञान बाहेक क्याम्पस नजाँदा सम्म त्यति राम्रो संग (त्यो लेभलको) विज्ञान पढ्न या सिक्न पाइएन। आइ. एस्सी. (अहिलेको ११, १२) पढ्दा पो राम्रोसँग बुझियो Faraday र Lenz को सिद्धान्त। सजिलो अर्थमा – तार बेरेको क्वाइललाई चुम्बक (या चुम्बकलाइ क्वाइलको) वर-पर चलाउँदा निस्कने रहेछ भोल्टेज। त्यो क्वाइल चाहे पानी घट्टले, चाहे साइकलका पांग्राले, या हावाले, चुमाओस कुरा एउटै रहेछ। यी बुझिसकेपछि गाउँका ती दाजुले अर्थ्याएको विज्ञान सम्झेर यति हाँसिएन र मरीमरी। तर पनि उ बेलामा ती दाजुले अर्ध-ज्ञान भएको विज्ञान पेश गरेको पनि ठिकै गरेछन् भन्ने मान्छु।

सामान्य भन्दा सामान्य विज्ञानको चेतनाको बिषयमा पनि भन्नु पर्दा हाम्रो क्षेत्रको गाउँ समाज त्यतिबेला दुइ डुङ्गामा खुट्टा हालेको अवस्था थियो। अहिले कति गाउँ त्यहि अवस्थाबाट गुज्रिदै होलान। त्यो के भने — अलिकति चेतनाको विस्तार र विज्ञान-प्रबिधिको स्वाद समाजले बिस्तारै पाउदै त थियो तर कोहि अलि बढी नै परिवर्तनकारी हुन खोज्दै थिए भने कोहि अलि अपच हुने खालका पुराना मान्यताहरु पनि छोड्न सक्ने अवस्थामा थिएनन्।

हरेक समाजमा जब नयाँ विचारको प्रवेश हुन्छ, त्यहाँ अलिकति ठास-ठुस पर्न सक्ने सम्भावना अवश्य रहन्छ। बिहान-बेलुका पुजा-पाठ गर्ने हजुरबाहरुलाई मान्छे चन्द्रमामा पुगे भन्दा पत्याउन सजिलो थिएन। मैले नै जान्ने हुँदा सम्म पखाला लागेको मान्छेलाइ पानी खुवाए झन् पखाला लाग्ला भनेर पानी खान दिन्थेनन। समाजमा बिस्तारै चेतना आउदै त थियो, तर प्रतिरोध पनि उत्तिकै आउथ्यो। पानी खुवाउनु पर्छ भन्ने कुरा सम्झाउन पनि गार्हो अवस्था थियो।

यस्तै अज्ञानताले गर्दा अनगिन्ति बच्चाहरु अकालमा मरे, पखालाले या इन्फेक्सनले नभई डिहाइड्रेसनले। बिरामी भए पछि धेरै जसो को प्राथमिक उपचार हुन्थ्यो झार-फुक र धामी झाँक्री। ३-४ दिन यस्तै उपचारको पछि लागेर मर्थे कति। उ बेलामा एपेण्डीसाइटिसले कोहि मर्थेन, पेट दुख्ने बिमारले मर्थ्यो। अहिलेको जस्तो सर्जरीको सट्टा बोकामा या बनदेबीको पुजामा खर्च हुन्थ्यो। मान्छे हार्ट-एट्याक भएर मर्थेन, शिकारी को बाटोमा परेर बाण लागेर मरेको भन्थे। क्यान्सर जस्तो अहिले पनि चुनौतीका बिमारको त कुरै नगरौं।

आइ. एस्सी. गरेर गइसके पछि पनि निकै मान्छेहरु संग बहस गर्नु पर्थ्यो। बोक्सी हुदैनन् भनेको सुनेर एकजना झार-फुक गर्ने मान्छे कम्ति रिसाएनन एक पटक। उनले दाबि गरे — राम्रो संग बिधि मिलाएर बोक्सी लागेको उपचार गर्ने क्रममा अन्त कतै टाढा भएकी बोक्सीको कपाल खुइल्याउन सक्छन उनले — त्यो पनि आफ्नै खुट्टाको रौँ ब्लेडले खुर्केर। म त खुब हाँसे तर उनि सिरियस नै देखिए। अन्तमा केहि नलागी मैले उनलाई भने — मेरो एकजना बिदेशी संग चिन-जान छ, उनीहरुलाई टाढा-टाढा सूचना संचार गर्न नयाँ बिधि चाहिएको रहेछ। उसले यस्तै चमत्कारी काम गर्न सक्नेलाइ लाखौ लाख दिने भनेका छन् — यो काम देखाउनु भयो भने पुरस्कार मात्र नभई सरकारले पनि सम्मान गर्ने रहेछ। तर ठगि गर्नको लागि त्यस्तो गरेको भए चाही जेल जानु पर्ने रहेछ। त्यसो भनेको अलि अलि पत्याएछन, बूढा हच्किहाले। अलि साख जोगाउन उनले ङ्गिच्च हासेर भने — हैन यो अलि गोप्य ज्ञान हो, यो थाह दिनु हुन्न, बरु पछि सोचौला।

यस्ता उदाहरणहरु तपाइहरु मध्ये केहिले पनि निकै भोग्नु भएकै होला। अहिले स्वाभाविक रुपले समाज धेरै नै उदार र चेतनशिल पनि भैसक्यो। उ बेलाको नयाँ पुस्ता अहिले पुरानो पुस्ता भैसक्यो। तर पनि विज्ञानले हर बखत यस्ता प्रतिरोधको सामना गर्न परिरहेको हुन्छ, कुनै ठुला स्तरमा त कुनै साना। अचम्म पर्नु होला हाम्रोमा भन्दा यस्तो प्रतिरोध अमेरिकामै बढी आउछ जहाँ विज्ञान प्रसस्त फस्टाएको छ। त्यहाँ गार्हो कुरा त के छ भने हाम्रोमा जस्तो रुढीबादी चलनले नभई धेरै जसो धार्मिक कारणले हुन्छ। तर त्यो बेला ति दाजुले जल-बिद्युतको बैज्ञानिक ब्याख्या जस्तो किसिमले गरेको भए पनि उनि विज्ञानमा बिश्वास गर्ने र पुराना अपाच्य कुरीतिहरुको सामना गर्नेहरुका लागि राम्रो सपोर्ट थिए भन्ने लाग्छ। बैज्ञानिकहरुले त सबै कुरा जानेर सक्दैनन् भने उनी त विज्ञान पढेकै मान्छे थिएनन।

अझ अहिले त विज्ञानको हरेक हाँगा यति बिकसित भैसकेको छ कि एउटा बिषयको बिशेषज्ञलाइ एकदमै नजिकको मिल्ने बिषयको पनि पुरै दखल नहुन सक्छ। त्यहि भएर विज्ञानका सबै कुरा कसैले बुझ्न सक्दैनन — चाहे ति बैज्ञानिक हुन् या विद्वान हुन् या सर्वसाधारण हुन्। त्यो परिस्थितिमा समाजको हितको लागि ति दाजुले उतिनै गरे जति त्यो बुझेको मान्छेले गर्न सक्थ्यो। तपाइँ हामि सबै कुरा नबुझे पनि हामीले जति गर्न सक्छौ गरिरहेकै हुन्छौ।

तर एउटा कुरा के ख्याल राख्नु पर्छ भने हामिलाइ त्यति थाह नभएको बिषयमा विज्ञानको बहस भयो भने जहिले पनि त्यहि बिषयका बिशेषज्ञहरुको कुरा मानियो भने सत्यताको नजिक भइन्छ। विज्ञान यस्तो अचम्मको बिषय हो जसमा नयाँ विचारहरुको लागि ढोका सधै खुल्ला हुन्छ। तपाइँ अनुसन्धान गर्दै जानु भयो, नयाँ सिद्धान्त निकाल्नु भयो र अहिले विद्यमान बैज्ञानिक सिद्धान्तहरुले व्याख्या गर्न नसकेका कुरा हरु पनि व्याख्या गर्न सक्नुभयो भने अवश्य पनि तपाइको सिद्धान्त सर्बोपरि हुन्छ। कसैले आइन्स्टाइन र न्युटन या डार्विन लाइ राम्रो देखेर या माया गरेर या टिठ लागेर ठुला बैज्ञानिक बनाएका हैनन्। भोलि कसैले आएर आइन्स्टाइनको सिद्धान्त यो यो कुरामा गलत छ र यसरि परिवर्तन गर्नु पर्छ भनेर प्रमाणित गरेर देखाउछ भने उसैको सिद्धान्त लागु हुन सक्छ।

अहिले मैले प्रसङ्ग जोड्न खोजेको के हो भने — हामीहरु अलि विज्ञानमा पछि परेकोमा निराश छौ र आशा गर्छौं कि कहिँ न कहिँ कसैले न कसैले छक्का मारीदेओस, पारस खड्काले जस्तै। विज्ञानमा प्रगति गर्न समाजको सपोर्ट चाहिन्छ, नयाँ सोचहरुलाई र कलिला दिमागहरुलाई उत्साहित पार्नु पर्छ। नेपालमा यदा-कदा विज्ञानका समाचारलाइ ठुलै प्राथमिकता दिइन्छ, जुन अत्यन्त राम्रो हो। साथसाथै हामीले के पनि सिक्नु पर्यो भने हामि कुनै नयाँ सिद्धान्त निकाल्यौं भने त्यो समाचार कुनै पत्रिकाको मुख-पृष्ठमा आउन भन्दा पहिला बैज्ञानिक जगतबाट प्रमाणित भएर आउनु पर्यो। यसको लागि कुनै पैसा खर्च गर्नु पर्दैन। मात्र आफ्नो सोध बैज्ञानिक जगतमा पेश गरेर खुलासा गर्नु पर्दछ। केहि वर्ष पहिले यस्तै एक सिद्धान्त एउटा समाचारपत्रको पहिलो पेजमा आयो जसले २२०० वर्ष भन्दा पनि पुरानो आर्किमिडिजको सिद्धान्तलाइ चुनौती दिएको भनिएको थियो। एउटा रमाइलो एक्सपेरिमेन्टलाइ लिइ केहि लजिक त पेश गरिएको थियो तर त्यसमा कुनै दम थिएन। त्यस्ता उदाहरण अरु पनि छन्। तर रुचि भएमा त्यो कस्तो एक्सपेरिमेन्ट थियो र कहाँ नेर त्यसको व्याख्या फेल खान्छ भन्ने वर्णन गरौंला।

[गौतमजीले डिएनएकै बारेमा लेखिरहेको अवस्थामा अहिलेलाई त्यही कुरामा घुम्न भन्दा अलि फरक बिषयमा चर्चा गर्ने विचार गरें। मेरो पहिलो ब्लगको कमेन्टमा केहीको गणित प्रतिको रुचि देखेर खुशी लाग्यो। लेखकको परिचयको बारेमा केही साथीहरुले गरेको कमेन्ट देखेर पनि खुशी लाग्यो। किनकि विज्ञानको आर्टिकलमा सत्यता छ कि छैन भनेर बिश्वास गर्न कसले, कति खोज गरेर या बुझेर लेखेको हो त्यसमा भर पर्छ। यो म बिल्कुल मान्दछु। त्यसो भए नाम राख्न के आपत्ति? खास के भने विज्ञानमा काम गरेकाहरुको कसी भनेको आफ्नो खोज जर्नलमा छाप्नु हुन्छ। पत्र-पत्रिका र ब्लग हरुमा सबैले बुझ्ने भाषामा मिलाएर लेख्न सक्ने बानी पनि हुन्न, समय प्रसस्त लाग्छ, र त्यहाँ छापेर नाम कमाएर आफ्नो प्रोफेसनल रुपमा कुनै फाइदा पनि हुँदैन। यही कारणले पनि अनुसन्धानमा लागेका नेपालि बैज्ञानिकहरुबाट सर्वसाधारणलाई लक्षित गरी लेख नलेखिएको हुन सक्छ। तर केहि भए पनि आफ्नो अनुभव अनुसार जानकारी शेयर गर्न शायद विज्ञानमा काम गरेकाहरुको कर्तब्य हो भनेर नै लेख्न खोजेको हो। विज्ञानमा चासो राख्ने पाठक सामु विज्ञानको वर्णन सहि किसिमले होस् भन्ने सोचेर पनि अलि दखल भएका कुराहरुमा नै कहिं बाट सिधै उल्था गरेर नभई मौलिक किसिमले लेख्ने प्रयास गरेको हुँ। पाठकहरुमा रुचि रहँदै गयो र समय दिन सकेर निरन्तरता पनि दिन सकिएछ भने अवश्य अरु जानकारी हुने नै छ]