बोक्सीः कानुन छ तर कारबाही छैन

-सीता शर्मा-

नुवाकोट सुन्दरादेवी गाविसकी आशादेवी नेपालीको कथाले जोसुकैलाई पनि भावुक बनाउँछ। उनी भन्छिन्, ‘साँझको आठ बजेको थियो। दिनभर ज्यामी (बालुवा चाल्ने) काम गरेर घरभित्र पस्दै थिएँ। एक्कासि श्रीमान् र सासूले ढोकैमा आएर बोक्सी भन्दै मेरो कपालको चुल्ठो समाए। म आत्तिएर बाहिर भाग्न खोजेँ, तर सकिनँ। उनीहरूले बोक्सी भन्दै त्यहीँब्ााट मलाई घिसार्दै घरभित्र लगे। श्रीमान्, सासू, नन्द, देवर, आमाजू सबैले डाइन (बोक्सी) भैंसीलाई दूध नदिने बनाइस् भन्दै कुट्नु कुटे। फलामको पन्यू तताएर मेरो शरीरमा डामे। मेरो त्यो अवस्था देखेर चार वर्षीया छोरी निकै रोएकी थिइन्। म पनि रोइकराई गरेर हारगुहार मागिरहेँ, तर मेरा विलौना सुन्ने कोही भएन।’

केही दिनदेखि आशादेवीको घरमा लैनो भैंसीले दुई साँझ दूध नदिएपछि झाँक्री ल्याएर हेराए। झाँक्रीले घरकै बुहारी आशादेवीले बोक्सी लगाएका कारण दूध नदिएको भनेपछि घरकै परिवारबाट उनीमाथि त्यस्तो दुर्व्यवहार भयो। पाँच वर्षअघि सानुबाबु नेपालीसँग विवाह गरेकी २६ वर्षीया नेपालीलाई विगत दुई वर्षदेखि छिमेकीले आफ्ना छोराछोरी बिरामी हुँदा र सासूले आफू बिरामी हुँदा बोक्सीको आरोप लगाउने गरेका थिए। छिमेकीका छोराछोरी बिरामी हुँदा होस् वा घरकी सासू वा घरको भैंसीले दूध नदिँदा होस् उनलाई बोक्सीको आरोप लगाउने झाँक्री उनकै आमाजूका श्रीमान् हुन्। उनले आफूमाथि भएको अन्यायविरुद्ध महिला मानवअधिकार रक्षक सविना रिमालको सहयोगमा प्रहरीमा उजुरी त दर्ता गरिन्। तर, आशादेवीले रिमालकै सहयोगमा प्रहरीबाट न्याय पाउने अवस्था नदेखेपछि हाल जिल्ला अदालतमा मुद्दा दर्ता गरेकी छिन्। उनी अहिले राजधानीको एक संस्थामा बस्दै आएकी छिन्।
यसरी कथित बोक्सीको आरोपमा यातना पाउने आशादेवीको मात्रै एक्लो समस्या भने होइन। जिल्ला प्रहरी कार्यालय नुवाकोटका अनुसार गएको एक वर्षयता आशादेवीले जस्तै कथित बोक्सीको आरोपमा तीन महिलाले यातना पाएका छन्। कथित बोक्सीको आरोपमा तराईका महिला अझ धेरै पीडित छन्। सप्तरी बरपुरकी ३७ वर्षीया नुरझा खातुनलाई गएको भदौमा बोक्सीको आरोपमा आफ्नै देवर र देवरानीले निर्घात कुटपिट गरेका थिए। आरोप थियो– खातुनले बोक्सी लगाएका कारण देवर–देउरानी आमाबाबु बन्न नसकेका रे। खातुनलाई देवर–देउरानीले कथित बोक्सीको आरोप लगाएर कुटपिट मात्रै गरेनन्, मानव मलमूत्र खुवाएर नाङ्गै बनाएर शरीरभरि मोसो दलेर बोक्सी हुँ भन्न बाध्यसमेत बनाए। सामाजिक कुरीतिजन्य हिंसा नियन्त्रण राष्ट्रिय सञ्जालका अध्यक्ष एवम् बोक्सीविरुद्धमा तराईमा बसेर विभिन्न चेतनामूलक कार्यक्रममा सक्रिय विमला पराजुली तराईमा बोक्सी आरोपित महिलालाई मलमूत्र ख्वाइदिनाले ऊ बहुलाउँछे र बोक्सी विद्या बिर्सिन्छे भन्ने अन्धविश्वास व्याप्त रहेको बताउँछिन्।
समाजमा यसरी महिलालाई आरोप लगाउनेमाथि कडा कारबाही हुने गरेको छैन। ६ वर्षअघि कुटपिट गरेर मानव मलमूत्र कोच्याइएकी ललितपुर प्युटार गाविसकी कल्लीकुमारी विक, एक वर्षअघि निर्घात कुटपिट गरेर मलमूत्र कोच्याइनुका साथै योनीमा कैंची र लठ्ठी घुसाएर मरणासन्न हुनेगरी यातना पाएकी कैलालीकी राजकुमारी रानाले अहिलेसम्म पनि न्याय पाएका छैनन्। उनीहरूले न्यायका लागि पहल नै नगरेका कहाँ हुन र! कल्लीकुमारी विक र राजकुमारी रानाको घटना राष्ट्रिय मुद्दा बनेका पनि थिए, त्यस घटनाप्रति सम्पूर्ण महिला अधिकारकर्मीदेखि राजनीतिक दल र सरकारका प्रमुख व्यक्तित्वको समेत ध्यानाकर्षण भएको थियो र तत्कालीन सरकारले घटनामा संलग्न पीडकलाई तत्काल कानुनबमोजिम कारबाही गर्न निर्देशनसमेत दिएका थिए। तर, विकलाई बोक्सीको आरोपमा दुर्व्यवहार गर्ने शिक्षिका विमला लामा हुन् वा रानालाई बोक्सी भन्दै योनीमा लठ्ठी घुसार्नेसम्मको हर्कत गर्ने उनकै देउरानी नीरा राना हुन् अहिले पनि त्यही समाजमा निर्धक्कसँग बसेका छन्। सरकारको दबाबपछि प्रहरीले उनीहरूलाई पक्राउ गरेको भए पनि उनीहरू धरौटी रकम बुझाएर तुरुन्तै निस्किए।
बोक्सीको आरोपमा निर्दोष महिलाले यातना पाउने क्रम जारी छ। प्रहरी प्रधान कार्यालय, महिला तथा बालबालिका सेवा निर्देशनालयका अनुसार आर्थिक वर्ष ०६९/७० मा देशभरका २६ महिला कथित बोक्सीको आरोपमा विभिन्न हिंसामा परेका छन्। आर्थिक वर्ष ०६८/६९ मा २८ वटा यस्ता घटना प्रहरीकोमा दर्ता भएका थिए। यो तथ्याङ्कलाई आधार मान्दा यसप्रकारका घटना घटेको देखिन्छ। तर, बोक्सी आरोपको घटनाको प्रहरीले सकभर उजुरी नै दर्ता नगर्ने प्रवृत्तिले पनि कैयाँै घटना बाहिर आउन नसकेको महिला अधिकारकर्मी बताउँछन्। यस्ता घटना आउँदा प्रहरीले उजुरी लिन आनाकानी गर्छन् भन्ने कुरा मङ्सिर २५ गते धादिङको सुनौलाबजार– ४ भोर्लेकी चनमती मग्रातीको घटनाले पनि पुष्टि गर्छ। मग्रातीलाई कथित बोक्सीको आरोपमा छिमेकी ४० वर्षीया सुन्तली, २४ वर्षीया सीता र ४५ वर्षीय रूपबहादुर मग्रातीले मरणासन्न हुनेगरी कुटपिट गरे। चनमतीले आफूमाथि बोक्सीको आरोपमा गरिएको अन्यायविरुद्ध प्रहरीकहाँ जाँदा गाउँलेको मिलापत्र गर्नुपर्छ भन्ने दबाबका कारण प्रहरीले मुद्दा दर्ता गर्न निकै आनाकानी गर्‍यो। महिला अधिकारकर्मीको चर्को दबाबपछि धादिङका प्रहरी प्रमुख एवम् प्रहरी निरीक्षक वासुदेव थापाले त्यो मुद्दा दर्ता त गरे, तर गाउँलेको त्यो दबाब र प्रहरीले गरेको आनाकानीबीच दर्ता भएको त्यो मुद्दाबाट चनमतीले कस्तो न्याय पाउने हुन् त्यो भने हेर्न बाँकी नै छ।
तर, प्रहरीले बोक्सी आरोपित महिलाको उजुरी नै लिन मान्दैन भन्ने कुरा सत्य नभएको बताउँदै महिला बालबालिका सेवा निर्देशनालयका पूर्वप्रमुख विमला थापा भन्छिन्, …बोक्सीको आरोपमा कुटपिट गर्नेविरुद्ध प्रहरीले एक्सन लिनासाथ राजनीतिक दलका नेताहरू नै दबाब दिन आउँछन्। स्वयम् पीडित पनि गाउँघरको घटना गाउँमै मिलाउँछौँ भन्छन्, अनि प्रहरीले के गर्ने?’
बोक्साबोक्सीको आरोप लगाउने कुरालाई अपराध मानेर नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा २० को उपधारा ३ मा कुनै पनि महिलाविरुद्ध शारीरिक, मानसिक वा अन्य कुनै किसिमको हिंसाजन्य कार्य गरिने छैन र त्यस्ता कार्य कानुनद्वारा दण्डनीय हुने व्यवस्था गरिएको छ। यसैगरी मुलुकी ऐन २०२० को अदालत भन्ने महलको दफा १०(ख) मा कसैले कसैलाई बोक्साबोक्सीको आरोप लगाउने वा त्यस्ता आरोपमा निजलाई बसोबास गरेको ठाउँबाट निकाला गर्ने, सामाजिक बहिष्कार गर्ने वा अन्य कुनै अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार गर्ने वा यातना दिने काम गरेमा तीन महिनादेखि दुई वर्षसम्म कैद वा पाँच हजारदेखि पच्चीस हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुनेछ भनिएको छ।
बोक्सीको आरोपमा अपराधजन्य धेरै घटना कानुनी रूपमा अगाडि नआउने र आए पनि निकै कमले मात्रै सामान्य न्याय पाएको भन्दै अधिवक्ता मीरा ढुङ्गाना भन्छिन्, …यस्ता कुरीति तथा कुसंस्कारजन्य प्रथाको उन्मूलन कानुनी प्रक्रियाबाट मात्रै सम्भव छ, जसका लागि अहिलेको कानुनले सम्भव हुन सक्दैन, बोक्सी आरोपितलाई कारबाही गर्न छुट्टै कानुनको आवश्यक हुन्छ।’ उनका अनुसार बोक्सीको आरोपमा निर्दोष महिलाको अङ्गभङ्ग र कति महिलाको हत्या गरिएको छ। तर, अहिले हामीसँग यस्ता घटनाका पीडकलाई कारबाही गर्ने छुट्टै कानुन छैन, मुलुकी ऐन र अन्तरिम संविधानले व्यवस्था गरेको कानुनकै भरमा छौँ, त्यसले त्यति प्रभावकारी काम गर्न सकेको छैन। त्यसैले पनि अब यसको नियन्त्रणका लागि छुट्टै कानुनको आवश्यकता महसुस गरिएको हो।
अहिलेसम्म हाम्रो समाजमा गन्नेमान्ने र हैकम चलाउन सक्ने महिलालाई बोक्सीको आरोप लगाइएको प्रमाण छैन। बोक्सीको आरोप विशेषगरी जो महिला आर्थिक रूपमा कमजोर छन्, वृद्ध, विधवा वा जसका लागि बोलिदिने कोही हुँदैन वा जो शक्तिविहीन र एकल जीवन निर्वाह गरेका छन्। जो शारीरिक वा मानसिक रूपमा कठिन र चुनौतीपूर्ण जीवनयापन गरिरहेकी, कुनै पनि हिसाबले समाजमा हुने–खानेको सम्पन्नको चुनौती बनेकी, नीति–निर्माणमा पहुँच नभएकी महिला बोक्सीको आरोपमा पीडित बनेका छन्।
एक्काइसौँ शताब्दीमा आएर पनि महिलालाई बोक्सीको आरोपमा अमानवीय दुर्व्यवहार गर्नु सामाजिक कङ्लक भएकाले यसको अन्त्यका लागि शिक्षा र चेतनास्तर वृद्धि गरिनुपर्ने समाजशास्त्री सुमन्त घिमिरे बताउँछन्। उनका अनुसार संसारका युरोप, अमेरिका, अफ्रिका तथा साउथ एसियाजस्ता विकसित देशमा पनि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष वा बोक्साबोक्सी प्रथालाई मान्दै आएको देखिन्छ, फरक यति हो त्यहाँ कानुन र मानिसको चेतनास्तर निकै बढेको छ जसले गर्दा बोक्सीको आरोपमा कसैलाई पनि यातना दिएको पाइँदैन।
विगत पाँच वर्षयता बोक्सीको आरोपमा महिलामाथि गरिएका घटनाको अवस्था नियाल्ने हो भने बोक्सीको आरोपमा महिलामाथि गरिएको अपराधको शृङ्खला निकै डरलाग्दो स्वरूपमा देखिएका छन्। सरकारले ढिलै भए पनि बोक्सीविरुद्धको कानुन ल्याउने तयारी गरेको छ। कानुन आउनु आफैँमा राम्रो हो, तर त्यसको कार्यान्वयन प्रभावकारी हुनु पनि उत्तिकै जरुरी छ। किनभने महिला हिंसा नियन्त्रण गर्न बनेका कानुन चाहे घरेलु हिंसा नियन्त्रण गर्न बनेको ऐन होस् चाहे बेचबिखन रोक्न बनेको कानुन होस्, तिनीहरूको कार्यान्वयन प्रभावकारी छैन।
(सञ्चारिका फिचर सेवा)
(सीता गोरखापत्र दैनिकका पत्रकार हुन्)