एक हप्ता काठमाडौँमा रमाइलो

काठमाडौँको सबैभन्दा रमाइलो चाड येँयाः (इन्द्रजात्रा) सोमबारदेखि सुरु भएको छ। सोमबार बिहान सवा सात बजेको साइतमा हनुमानढोकाको कालभैरव मूर्ति अगाडि यो लिङ्गो ठड्याएपछि इन्द्रजात्रा औपचारिक रुपमा सुरु हुन्छ। आउने आइतबार राति नौ बजेर सात मिनेटको साइतमा यो लिङ्गो ढालेपछि इन्द्रजात्रा सकिन्छ। यो बीचका सात दिन साँझदेखि राति काठमाडौँको मुख्य भाग यति रमाइलो हुन्छ कि बयान गरी साध्य छैन। विभिन्न नाच (महाकाली, ख्याक, लाखे, पुलुकिसि आदि), रथयात्रा र जताततै उल्लासमय वातावरण, हँसिला मान्छे- यही हो इन्द्रजात्राको विशेषता।

इन्द्रजात्राको प्रचलन लिच्छविकालदेखि नै भएको मानिन्छ। इन्द्रजात्रा कै क्रममा गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौंमा आक्रमण गरी जितेपछि यहाँका मानिसहरुले मनाउने इन्द्रजात्रामा आफूहरुको पनि छाप छोड्नका लागि हो कि शायद, उनका छोरा प्रतापसिंह शाहले यो लिङ्गो (यःसिँ) ठड्याउने चलन सुरु गर्न लगाएको! जानकारहरु त्यही भन्छन्। हेर्नुस् केही वर्षअघिको यो भिडियो-

लिङ्गो ठड्याउने परम्पराको व्यवस्थापन केन्द्रीय मानन्धर संघले गर्ने गर्छ। उनीहरुले नै कसरी लिङ्गो ठड्याउने, कहाँ बाँधेर कहाँ तान्न लगाउने भन्ने निधो गर्छन्। उठाउनका लागि त्यसरी बाँधिएको डोरीलाई उनीहरुले नै माथि नचढी तलैबाट दायाँ-बायाँ के-के हो के-के गरी फुस्काई तल झार्छन्। मानन्धर संघका एक वयोवृध्दले बताए अनुसार, त्यो डोरी कसरी बाँध्ने र माथि नचढी कसरी फुस्काउने भन्ने ज्ञान एउटा टोलका मानन्धरबाहेक अरु कसैलाई हुँदैन।

यस पटक लिङ्गो ठड्याउने काम सोचेभन्दा छिटो दुई मिनेट मै सम्पन्न भएको देखेर आयोजकहरु समेत अचम्म मानेका थिए। कुनै वर्ष लिङ्गो ठड्याउने क्रममा ढल्दा अशुभ हुने हल्ला चल्छ।

लिङ्गोका लागि चाहिने काठ सल्लाघारीको जंगलबाट ल्याइन्छ। लिङ्गो बनाउनका लागि चाहिने काठ सोझो हुनुपर्छ।

आजै साँझदेखि सात दिनसम्म हनुमानढोका परिसरमा महाकाली नाच, ख्याक नाच, लाखे र सवाभक्कु नाच रमाइलो हुन्छ। त्यसैगरी पुलुकिसि नाच पनि हुन्छ। हात्तीको आकृतिमा भित्र मान्छेहरु बसी नाचिन्छ पुलुकिसि नाचमा। भित्र बस्ने मानिसहरुले नदेख्ने हुनाले यो पुलुकिसि अनियन्त्रित हुन्छ। त्यसैले यो आउँदा मान्छेहरु भागाभाग हुन्छन्। मसाल बोकेको मान्छेलाई यसलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास गर्छ।

हनुमानढोकामा रहेको यो हाथु द्यः (श्वेत भैरव)को मूर्ति पनि इन्द्रजात्राको बेला मात्रै प्रदर्शन गरिन्छ। साँझ यसको मुखबाट जाँड र समयबजी प्रसादका रुपमा बाँडिन्छ। यो लिन भिडले रमाइलो गर्छ। मासुसहितको चिउरा माग्दै लाः छकु वयेकः समयबजि, वलः वलः पुलुकिसि भन्दै कराउँदै मागिन्छ। ठाउँठाउँमा निःशुल्क यस्तो समयबजि बाँड्ने गरिन्छ।

यहाँका मन्दिरहरु भरी, सडकैभरी मान्छेहरु जम्मा भएर आआफ्नै किसिमले रमाइलो गरिरहेका हुन्छन्। हनुमानढोका दरबार पस्ने ढोकाबाहिर सांस्कृतिक नाच देखाइन्छ।

इन्द्रजात्राका महत्त्वपूर्ण दिनः

असोज २, मंगलबार- चतुर्दशी तिथिको यो दिन राष्ट्रप्रमुखको उपस्थितिमा जीवित देवी कुमारी, भैरव र गणेशको रथ यात्रा तलतिर (क्वःने याः) टोलहरुमा हुन्छ। भैरव र गणेश हेर्दा कुमारी जस्तै देखिन्छन् तर उनीहरु बालिका हैनन्, बालक हुन्छन्। रथयात्रा सकिएपछि सेतो मुकुण्डो लगाएको मान्छे राति निस्केर नगर परिक्रमा गर्छन् भने उसको पछिपछि यो वर्ष आफन्त गुमाएकाहरुको परिवार हुन्छ। दागीँको यो परम्पराबारे थप यहाँ छ।

असोज ३, बुधबार- यो दिन जीवित देवी कुमारी, भैरव र गणेशको रथ यात्रा माथितिरका टोलहरु (थःने याः) मा हुन्छ।

असोज ६, आइतबार– यो दिन नानिचायाः भन्दै फेरि एक पटक रथयात्रा हुन्छ। पोहोरदेखि यो दिन कुमारीको रथ महिलाले तान्न थालेका थिए। यस पटक पनि त्यसैको निरन्तरता हुनेछ। सबै दिनमा रथयात्रा साँझ वसन्तपुरबाट सुरु भएर यात्रा हेरी केही घण्टापछि वसन्तपुर नै फर्केर टुङ्गिन्छ। यो दिन लिङ्गो ढालिन्छ र पराल हानाहान गरी मान्छेहरु रमाइलो गर्छन्। यो जात्रा सकिनुको अर्थ दशैँ सुरु हुन लागेको संकेत पनि हो।