‘गोरु’ गाई बनी जात्रामा हिँडेको दिन

आज गाईजात्रा हो। गएको वर्ष मरेका आफन्तको सम्झना तथा उनीहरूको आत्माको शान्तिका लागि यो पर्व मनाइन्छ। मानिसलाई गाईका रूपमा सिँगारेर नगर परिक्रमा गराउने प्रचलन छ आज।

सँगैको फोटोमा देखिने अरु कोही नभएर म आफै हुँ। सन् १९८९ मा हो क्यारे म यसरी सहर डुलेको। माइला बुबाको मृत्युपछि परम्पराअनुसार गाई पठाउन म, भाइ र फुपूको छोरा तीन जनालाई छानिएको थियो। ठूलावडाहरुको आदेश, नाइँनास्ती किन गर्नु ! मिठाइ र पैसा पाइन्छ भन्नेमा पनि लोभिएको थिएँ म। सानोमा त्यही त हो। अरु बेला गोरु भनेर गाली गर्थे, त्यो दिन गाई बनाउने भए। लिङ्गै परिवर्तन गाँठे!


मलाई साः (गाई), भाइलाई जोगी र फुपूको छोरालाई वेँय् (बौलाहा) बनाउन लागिएको रहेछ। मुख्य चाहिँ मै हुन्थेँ अर्थात् गाई। सुरुमा रहर गरे नि नाकको मुनि र ओठको माथि यत्रो मुठा जुङ्गाका रेखी तान्दा अप्ठेरो लाग्यो। लौ, मलाई त जोकरै बनाएर सहर डुलाउने भए जस्तो लाग्यो। बेकारमा रहर गरेछु जस्तो लाग्यो।

कहिल्यै नलगाएको लुगा लगाउन दिइयो। कहिल्यै नलगाएको गहना लाउन दिइयो। मेरो अनुहार त दिदीहरुको लागि फूलस्केप कापी जस्तो भएको थियो- मनलाग्दी कोर्न पाइने।

कालिमाटीको पुरानो घरको मूलढोकाबाहिर पूजा गरेर मेरो टाउकोमा गाईको चित्र भएको टोपी लगाउन दिइयो। त्यसलाई घाँटीमा बाँध्नु पर्ने रे। ए दैव, के आपत आइलाग्यो। अब हिँड्नु पर्ने रे। हिँड्न त हिँडने तर लौ कहीँ नभएको जात्रा, जुत्ता लगाउन पाइन्न रे। नाङ्गै खुट्टा हिँड्नु पर्ने रे। आजभोलि त मान्छेहरु जुत्ता लगाएर मात्र हैन, मोटरसाइकल मै समेत घुमेको देखिन्छ। तर हामीलाई त्यस्तो गर्न दिइएन।

लौ त भनेर हिँडियो। साथमा थिए परिवारका अरु सदस्यहरु पनि। परोपकार स्कूल हुँदै भीमसेन स्थान पुगेपछि बल्ल मुख्य जात्रासँग मिसिन पुगिने रहेछ। वर्ष भरी जुन जुन घरमा मान्छे मरेका थिए, उनीहरुको घरबाट म जस्तै बच्चाहरुलाई गाई बनाएर निकालिने रहेछ। बल्ल ढुक्क भइयो, नाङ्गाको देशमा गएपछि नाङ्गो हुँदा केको लाज। चारैतिर मैजस्ता मान्छे भएपछि मलाई यत्राको लाज, मनले यस्तै सोच्थेँ। तर जात्रा हेर्न सडक छेउछाउमा भेला भएका सबै मान्छेको आँखा मैमाथि हुँदा भने अप्ठेरो लाग्थ्यो। अझ बच्चाहरुले ऊ गाई गाई भन्दै चिच्याउँदै कराएको देख्दा झनक्क रिस उठ्थ्यो- ‘अरु पनि छन् नि, मैलाई हेर्नुपर्छ मोराहरु’

भीमसेनस्थानबाट मरु गणेशस्थान, ढोकाटोल, न्ह्योखा, बाङ्गेमुढा, असन, भोटाहिटी हुँदै हनुमानढोका, चिकंमुगल, लगन, ब्रम्हटोल, ह्युमत हुँदै जहाँबाट आएको हो त्यहीँ फर्केपछि नगर परिक्रमा पूरा हुन्थ्यो। बाटोबाटोमा दूध, जुस खुवाउनेहरु हुन्थे। खान्नँ खान्नँ भन्दा नि मुखैमा कोच्चाउन आउनेहरु देखेर रिसै उठ्थ्यो। मरेको परिवारका सदस्यहरुले स्वारी, मालपुवा, फलफूल दिन्थे हामीलाई। लिँदालिँदा दिक्क। पछि त लिन पनि झ्याउ लाग्ने। नलिँदा, लिनुपर्छ पाप लाग्छ भनेर तर्साउँथे।

आजभोलि चकलेट, बिस्कुट आदिसमेत बाँड्ने गरिए पनि त्यतिबेला भने त्यस्तो थिएन। सालको पातको टपरीमा राखेर स्वारी, मालपूवा दिन्थे। हामीसँगै आएका परिवारका सदस्यहरुले त्यसलाई बोक्थे। हाम्रो परिवारका सदस्यहरु पनि त्यसरी बाँड्न बस्थे।

खाली खु्ट्टा त्यत्रो सहर डुल्नु गाह्रो त थियो नै। थाकेर लखतरानसमेत भइएको थियो घर पुग्दा त। त्यतिबेला अहिलेको जस्तो डिजिटल क्यामेरा कहाँ हुनु, रिल हालेर फोटो खिच्नुपर्थ्यो र न्युरोडको रेन्बो कलर ल्याबमा धुलाउन लानु पर्थ्यो। यी सब फोटो त्यही कलर ल्याबमा धुलाइएका थिए र अस्ति भर्खर त्यही फोटोलाई डिजिटल क्यामेरा यो रुपमा खिचेको हुँ।

आफै त्यसरी गाई बनेर सहर डुलेको बाहेक अरु धेरै पटक म गाईजात्रामा सहर डुलेको छु। फुपाजुको मृत्युपछि, बज्यैको मृत्युपछि, आमापट्टीका बाजे र बज्यैको मृत्युपछि र केही वर्षअघि बुबाको मृत्युपछि। फरक के थियो भने ती सबको मृत्युपछि गाई पठाउन गाह्रो भएको थियो। अर्थात् हामी जसरी सजिलै कोही गाई बनेर जान तयार भएनन्। जसोतसो अरु नै कसैलाई गाई बनाएर पठाउन राजी बनाइएको थियो। आजभोलिका केटाहरुलाई परम्पराप्रति किन त्यस्तो वितृष्णा हो ?

पुत्रशोकले विह्वल भएकी आफ्नी रानीलाई दुनियाँले पनि यस्तै शोक बेहोर्नुपर्छ भन्ने देखाउन राजा प्रताप मल्लले “जनतालाई आ–आफ्नो मरेका व्यक्तिका नाममा गाईजात्रा निकाली सहर परिक्रमा गराउनू” भनी आज्ञा दिएकामा त्यतिले पनि रानीको मन शान्त हुन नसकेकाले विभिन्न प्रकारका प्रहसन तथा व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रम गराउने आदेश दिएअनुरूप सो प्रचलन चलेको हो भन्ने जनविश्वास छ।

गाईजात्राका अवसरमा समाजमा विद्यमान विकृति र विसङ्गति उजागर गर्न सार्वजनिकरूपमा मनोरञ्जनात्मक तथा व्यङ्ग्यात्मक ढङ्गले विविध कार्यक्रमको आयोजना गर्ने र पत्रपत्रिकामा पनि सामाजिक कुरीतिलाई समेटेर हास्यव्यङ्ग्य अङ्क प्रकाशन गर्ने गरिन्छ। उतिबेला राजाको पालामा अहिले जस्तो प्रेस स्वतन्त्रता थिएन। पार्टीहरु प्रतिबन्धित थिए। अनि पत्रिकाहरुले यही दिन मनलाग्दी लेख्थे। रातोनीलोहरियोपहेँलो अक्षरमा समाचार छापिएको गाईजात्रे अङ्क पढ्न निकै रमाइलो हुन्थ्यो। भाँडभैलो र कामनाको गाइजात्रे विशेषाङ्क विशेष हुन्थ्यो। पछि त व्यङ्ग्य भन्दा पनि अश्लील हुन थाले विशेषाङ्कहरु। अनि तेस्रो लिङ्गीहरु पनि गाइजात्राको परम्परा बिगार्दै गेजात्रा मनाउन थाले।

[यो गएको वर्ष लेखेको अनुभव। तपाईँसित पनि गाइजात्राका यस्तै अनुभव छन् भने बाँड्नुस् है तलको कमेन्टमा]